Στις 21 ∆εκεµβρίου 2021 η Ευρώπη και η Ελλάδα ετοιμάζονταν να κάνουν Χριστούγεννα υπό τη σκιά της πανδημίας, που είχε δείξει τα δόντια της ακόμη μια φορά με την παραλλαγή «Ομικρον». Εκείνη την ημέρα, όμως, το Μουσείο Ακρόπολης ξεκινούσε τη γραπτή επικοινωνία του με το Βατικανό με ένα σκοπό: τον επαναπατρισμό των τριών θραυσμάτων που είχε στις συλλογές του από τον 19ο αιώνα. «Από τότε αρχίσαμε μια μεγάλη αλληλογραφία με τους καρδιναλίους, που είναι ταυτόχρονα και υπουργοί του Βατικανού», μας λέει ο γενικός διευθυντής του μουσείου, Νίκος Σταμπολίδης, πριν τα πράγματα καταλήξουν, ένα χρόνο μετά, στην ανακοίνωση του Πάπα Φραγκίσκου για τη «δωρεά» των αρχαιοτήτων στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο και στην έλευσή τους στην Αθήνα πριν από λίγες μέρες.

Μπαίνοντας στο ψηλοτάβανο Εργαστήριο Συντήρησης Γλυπτών του Μουσείου Ακρόπολης, το πρώτο που παρατηρεί κανείς στον χώρο είναι η ησυχία. Το πολύβουο μουσείο με τα σχολεία και τους επισκέπτες χάθηκε μόλις κατεβήκαμε στα υπόγειά του με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη. Ανοίγοντας και κλείνοντας μια σειρά από πόρτες ασφαλείας, βρεθήκαμε με τον γενικό διευθυντή του μουσείου μέσα στη μεγάλη, ψηλοτάβανη αίθουσα συντήρησης. Εκεί, τοποθετημένα με προσοχή, βρίσκονταν τα τρία νέα αποκτήματα του μουσείου στον κεντρικό πάγκο εργασίας· τα θραύσματα του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα που επέστρεψαν πριν από λίγες μέρες από το Βατικανό για να ενωθούν ξανά με το μνημείο.

Πρόκειται για το κεφάλι ενός σκαφηφόρου, ενός ιματιοφόρου άνδρα που κουβαλούσε μια σκάφη, ένα δίσκο δηλαδή, με γλυκίσματα και προσφορές προς τη θεά Αθηνά. Το γλυπτό ανήκε στη βόρεια ζωφόρο του μνημείου και ήταν αυτό που είχε ταξιδέψει για ένα χρόνο στην Αθήνα το 2008 αλλά επεστράφη στο Βατικανό. Η δεύτερη κεφαλή ανήκει σε έναν γενειοφόρο άνδρα από τη μετόπη της νότιας πλευράς που έχει ως θέμα την Κενταυρομαχία. Το τρίτο θραύσμα, και ίσως το πιο ενδιαφέρον αρχαιολογικά, είναι η κεφαλή ενός αλόγου, η προέλευση της οποίας όμως φαίνεται πως αποτελεί ένα μυστήριο.

Η κεφαλή του αλόγου

«Υπάρχουν επιστημονικές αντιρρήσεις για το εάν η κεφαλή αποδίδεται στο δυτικό ή στο ανατολικό αέτωμα», μας λέει ο κ. Σταμπολίδης. Αν το θραύσμα ανήκει στο δυτικό, τότε «το πιο πιθανό» είναι να αποτελεί μέρος του άρματος της θεάς Αθηνάς, ενώ εάν ανήκει στο ανατολικό, η θέση του θα ήταν στο άρμα της Σελήνης ως το τέταρτο χαμένο άλογο.

Αυτό που εξετάζει ο καθηγητής είναι η ιδιαίτερη τεχνοτροπία της κεφαλής. Ο κ. Σταμπολίδης μάς δείχνει στο άλογο ορισμένες τεχνικές λεπτομέρειες, όπως ένα τετράγωνο στήριγμα που εμφανίζεται κάτω από τη χαίτη για την άκρη του αυτιού ή για κάτι άλλο, τις εξάρσεις και βαθύνσεις στη μυϊκή μάζα της κεφαλής, τις φλεβώσεις και τους οφθαλμούς. Ως γενική εικόνα, λέει, η κεφαλή από το Βατικανό συγγενεύει με τα άλογα του Ηλιου από το ανατολικό αέτωμα. «Αλλά αυτά τα τέσσερα υπάρχουν», συμπληρώνει.

Πάνω στα θραύσματα, κυρίως στις δύο κεφαλές, παρατηρούμε ίχνη ερυθρού χρώματος. «Πιθανόν να πρόκειται για κάποια παλαιά αρίθμηση των πρώτων κατόχων», λέει ο Νίκος Σταμπολίδης.

Ενα άλλο στοιχείο που προκαλεί εντύπωση είναι η επεξεργασία που έχει υποστεί το εσωτερικό της κεφαλής του αλόγου. Οπως μας δείχνει, η αφαίρεση μαρμάρου στο πρώτο και δεύτερο τμήμα μαρτυρά ότι το στόμα του αλόγου ήταν ανοιχτό. Διακρίνεται όμως μια επιπλέον επεξεργασία αφαίρεσης μαρμάρου, «ξεχοντρισμένη με βελόνι» κάτω από τη χαίτη του αλόγου, αλλά οι λόγοι για τους οποίους έγινε αυτό παραμένουν άγνωστοι. Μέχρι να ολοκληρωθεί η επιστημονική εξέταση της κεφαλής και να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα, το εν λόγω θραύσμα θα τοποθετηθεί σε προθήκη.

Πάνω στα θραύσματα, κυρίως στις δύο κεφαλές, παρατηρούμε ίχνη ερυθρού χρώματος. «Πιθανόν να πρόκειται για κάποια παλαιά αρίθμηση των πρώτων κατόχων», λέει ο κ. Σταμπολίδης, ο οποίος σκοπεύει να τη διατηρήσει ως ένδειξη της παλαιότητας και της διαδρομής των αρχιτεκτονικών μελών του Παρθενώνα. Οι συντηρητές δεν γνωρίζουν ακόμη τη σύσταση ή την προέλευση του χρώματος. Πάντως, πριν πάρουν τη θέση τους στο μουσείο θα περάσουν από έναν τυπικό καθαρισμό. Μέχρι πρόσφατα, οι τρεις αρχαιότητες παρουσιάζονταν στους επισκέπτες του Βατικανού σε περίοπτη θέση, όπως μας δείχνει ο καθηγητής σε μια φωτογραφία του κινητού τηλεφώνου του.

Τα θραύσματα θεωρούνται «θύματα» των βομβαρδισμών του Βενετού Φραντσέσκο Μοροζίνι το 1687, αλλά τα ίχνη τους χάνονται μετά. Σύμφωνα με τα Μουσεία του Βατικανού, οι τρεις αρχαιότητες περιήλθαν στις συλλογές τους στις αρχές του 19ου αιώνα. Τις ανδρικές κεφαλές αγόρασαν τα μουσεία το 1803 από τον γλύπτη Φερντινάντο Λισαντρόνι –άγνωστο το πώς έφθασαν στα χέρια του–, ενώ το κεφάλι του αλόγου αφαιρέθηκε από τον Παρθενώνα ένα χρόνο μετά τον βομβαρδισμό του Μοροζίνι και μέσω του δόγη της Βενετίας Μαρκαντόνιο Τζουστινιάνι κατέληξε στο Βατικανό το 1823. Πάντως, και για τα τρία θραύσματα και για τη διαδρομή τους από τον Παρθενώνα στο Βατικανό θα αναζητηθούν περισσότερα στοιχεία από τα αρχεία του ιταλικού ανεξάρτητου κρατιδίου και της Βενετίας.

«Υπάρχουν επιστημονικές αντιρρήσεις για το εάν η κεφαλή αποδίδεται στο δυτικό ή στο ανατολικό αέτωμα», λέει ο γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης Νίκος Σταμπολίδης για το θραύσμα της κεφαλής του αλόγου. Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣΤο παρασκήνιο

Η αντίστροφη μέτρηση για την απόδοση των αρχαιοτήτων στην Ελλάδα ξεκίνησε από την ανακοίνωση του Βατικανού πριν από περίπου τρεις μήνες. Ο Πάπας Φραγκίσκος ανακοίνωσε στις 16 Δεκεμβρίου 2022 ότι επιστρέφει τα θραύσματα στον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο ως «χειροπιαστό δείγμα της ειλικρινούς επιθυμίας του να ακολουθήσει το οικουμενικό μονοπάτι της αλήθειας» και ακολούθησαν οι ευχαριστήριες δηλώσεις του Αρχιεπισκόπου. Η χειρονομία του Πάπα έγινε με την ιδιότητα του θρησκευτικού ηγέτη και όχι του αρχηγού ενός ανεξάρτητου κράτους και αυτό, κατά τον κ. Σταμπολίδη, έχει μια ιδιαίτερη σημασία. «Με αυτόν τον τρόπο ο Πάπας απευθύνεται σε περίπου 1 δισεκατομμύριο Καθολικούς στον κόσμο και επομένως η ρήση του καλύπτει την οικουμενική αλήθεια για τον Παρθενώνα, την ενότητα του μνημείου», σημειώνει ο κ. Σταμπολίδης και επισημαίνει ότι το Βατικανό δεν ζήτησε ανταλλάγματα για τη χειρονομία του. Στις 7 Μαρτίου υπεγράφη στο Βατικανό η πράξη δωρεάς των θραυσμάτων μεταξύ του καρδιναλίου Φερνάντο Βέργκεθ Αλσάγα, προέδρου του Κυβερνείου του Κράτους της Πόλης του Βατικανού, του εκπροσώπου του Αρχιεπισκόπου, πρωτοπρεσβύτερου Εμμανουήλ Παπαμικρούλη, της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη και της διευθύντριας Μουσείων του Βατικανού Μπάρμπαρα Τζάτα. Η συμφωνία απόδοσης των αρχαιοτήτων από την Εκκλησία της Ελλάδος στο Μουσείο Ακρόπολης υπογράφηκε μία ημέρα πριν από τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο και τον γεν. διευθυντή Ν. Σταμπολίδη (6 Μαρτίου) και την ίδια ημέρα (7 Μαρτίου) υπεγράφη η υλική παράδοσή τους «προς σκοπό της επανενώσεώς τους με το υπόλοιπο αρχαίο μνημείο» από τον εκπρόσωπο της Αρχιεπισκοπής και το Μουσείο Ακρόπολης. Στην όλη διαδικασία συνέδραμε και το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών.

Σε λίγες μέρες, και συγκεκριμένα στις 24 Μαρτίου, προγραμματίζεται η τελετή υποδοχής των θραυσμάτων στο Μουσείο Ακρόπολης παρουσία των ελληνικών Αρχών και υψηλόβαθμων εκπροσώπων του Βατικανού. Τα θραύσματα από το Βατικανό ακολουθούν την κατάθεση του θραύσματος Fagan από το Παλέρμο της Σικελίας και αποτελούν τη δεύτερη διακρατική συμφωνία που συνάπτει το ΥΠΠΟΑ για τον επαναπατρισμό γλυπτών του Παρθενώνα και έναν επιπλέον μοχλό πίεσης προς το Βρετανικό Μουσείο. Θραύσματα και μέρη του μνημείου φυσικά υπάρχουν σε πολλά ευρωπαϊκά μουσεία και ιδρύματα πλην του Βρετανικού. Υπάρχουν όμως και στην Ελλάδα, όπως λέει με νόημα ο κ. Σταμπολίδης, και μας θυμίζει ότι ο αρχαιολόγος Αλέξανδρος Μάντης (1947-2019) είχε εντοπίσει ορισμένα τμήματα από τις μετόπες του Παρθενώνα εντοιχισμένα στο τείχος της Ακρόπολης. «Ετοιμάζω αίτημα να μας αποδοθούν».