Στις 2 Ιανουαρίου 1923, η Μαρία Χ. Ρουσάνογλου, πρόσφυγας από το προάστιο Ανω Καρατάς της Σμύρνης, κατέθεσε ενώπιον της ειδικής Επιτροπής Ερεύνης Κεμαλικών Ωμοτήτων όσα είχε αντικρίσει το πρωινό της Κυριακής 10 Σεπτεμβρίου 1922 (νέο ημερολόγιο) και αφορούσαν το μαρτυρικό τέλος του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου Καλαφάτη: «Διέκρινα τον Μητροπολίτην μας Χρυσόστομον μετά δύο άλλων ιερέων εν τω μέσω ενός εξαγριωμένου και μανιώδους τουρκικού όχλου προπηλακιζόμενον, δερόμενον, υβριζόμενον. […] Ηκούοντο απαίσιαι φωναί και κραυγαί: “Με τέτοιο Κωνσταντίνο, με τέτοιο βασιλιά, θα πάρουμε την Πόλη και την Αγιά Σοφιά. Να λοιπόν γκιαούρ, χινζήρ, Αγιά Σοφιά, να Πόλη”. Και διαρκώς λέγοντες αυτά ανεβοκατέβαινον επί της κεφαλής και του σώματος του Μητροπολίτου μας χιλιάδες χειρών οπλισμένων διά ροπάλων, ξύλων, λίθων και σιδήρου… Τότε ο Δεσπότης ήγειρε με υπερηφάνεια την σκυμμένην κεφαλήν του [και] είπε: “Δεν πειράζει κι αν θυσιαστώ διά το πολυάριθμον ποίμνιόν μου. Κάμετε ό,τι θέλετε”.

Ηκούσθη τότε η βροντώδης φωνή ενός απαισίου την ψυχήν και την μορφήν Τούρκου αστυνομικού (κομισαρίου) ο οποίος απευθυνόμενος προς το πλήθος, “κάθεστε και καμαρώνετε ακόμη”, είπε, “αυτόν τον μαύρον άπιστον (καρά κιαφήρ)”. Τότε όρμησε προς τον Μητροπολίτην ένας μελαψός και άγριος Τούρκος αράπης ανασύρων τα μανίκια του υποκαμίσου του, τον ήρπασε από τας τρίχας της κεφαλής του, τον εξήπλωσε καταγής και κτυπών κατόπιν την κεφαλήν του Δεσπότη μας επάνω στο χώμα, έλεγε ελληνικά ειρωνευόμενος: “Με τρόπο κάνουν όλα τα πράγματα”.

Αισθανθείς το τέλος του, ο Μητροπολίτης εζήτησε δύο λεπτά άδειαν διά να δυνηθή να κάμη δια τελευταίαν φοράν την προσευχήν του και άρχισε σιγανά – σιγανά να ψιθυρίζη μερικάς ευχάς και το “Μνήσθητί μου κύριε, όταν έλθης εν τη βασιλεία Σου”. Επανέλαβε τρεις την ευχήν ταύτην. Εκείνην ακριβώς την στιγμήν εξετελέσθη μπροστά στα μάτια μου η αποτρόπαιος και φρικαλέα σκηνή του φρικτού του μαρτυρίου.

Ο αράπης του έσυρε απότομα το αριστερό του το χέρι και κραδαίνων μίαν πελώριαν μάχαιραν, το απέκοψε.

Επειτα το άλλο, κατόπιν το ένα πόδι, έπειτα το άλλο από τας κνήμας του. Ο Δεσπότης μας δεν έβγαλε μιλιά. Μόνον το πρόσωπό του από το άφθονο τρέξιμο του αίματος έγινε κατακίτρινο σαν λεμόνι.

Ο αράπης τον ετράβηξε έπειτα από τα μαλλιά, όπως θα ετραβούσε ένα αρνί, και του έσφαξε σιγά – σιγά τον λαιμό για να βασανίζεται περισσότερο.

[…] Ο κομισάριος, αποτεινόμενος κατόπιν προς τους δύο άλλους συνοδούς του Μητροπολίτου, “Τι σας γίνετε αυτός” είπε δεικνύων το σώμα του κατακρεουργηθέντος Μητροπολίτου. Εκείνοι απήντησαν, ο αρχηγός μας. Εν τοιαύτη περιπτώσει, πάρτε το ένα πόδι του αρχηγού σας ο ένας και το άλλο ο άλλος και βάλλετέ τα επάνω του. Οι δυστυχείς έσπευσαν να συμμορφωθούν προς την διαταγή του κομισαρίου και ενώ έσκυβαν εδέχθησαν από μίαν σφαίραν και έπεσαν επάνω εις τον αρχηγόν των νεκροί.

Το κάρο που είχε το πτώμα του συζύγου μου παρέλαβε και τα πτώματα του Μητροπολίτου και των δύο παπάδων και τα έριξε κατόπιν εις ένα λάκκον παρά το εκεί πλησίον κεραμοποιείον. Ο λάκκος ήταν πλήρης από τα πτώματα των φονευθέντων παρά των Τούρκων νέων τη προτεραία».

H συγκλονιστική μαρτυρία της Μαρίας Ρουσάνογλου είναι μία από τις ελάχιστες καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων που έχουν διασωθεί και περιγράφουν το μαρτύριο του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου. Δόθηκε στην Επιτροπή Ερεύνης Κεμαλικών Ωμοτήτων, την οποία συνέστησε το ελληνικό κράτος λίγες μόλις ημέρες μετά την Καταστροφή, με σκοπό τη συλλογή μαρτυριών προσφύγων για τις τουρκικές θηριωδίες.

Αγνωστη έως σήμερα, εντυπωσιάζει με τη λεπτομερή περιγραφή του δράματος του Ελληνα ιεράρχη. πρόκειται, δε, να συμπεριληφθεί σε ειδική έκδοση μαρτυριών που αφορούν τη Μικρασιατική Καταστροφή, η οποία θα εκδοθεί σύντομα από την Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών, σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

* Ο κ. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης είναι καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο ΑΠΘ.