Του π. Ηλία Μάκου
Την ανάδειξη δύο ναών του ιστορικού Σουλίου σχεδιάζει το υπουργείου Πολιστισμού. Πρόκειται για το ναό του Αγίου Δονάτου, που σώζεται, και του Αγίου Γεωργίου, που υπάρχουν τα ερείπιά του.
Μέχρι τώρα ο χώρος του Σουλίου, που έγινε προεπαναστατικά φάρος ελευθερίας, ήταν εγκαταλελλειμένος, αλλά τον τελευταίο καιρό εξετάζεται η ανάδειξή του. Έτσι προγραμματίζονται παρεμβάσεις και στους δύο ναούς.
Ο ναός του αγίου Δονάτου, πάνω στον ομώνυμο λόφο, δεν είναι γνωστό ποτέ κτίστηκε.
Καταστράφηκε κατά τους πολέμους των Σουλιωτών εναντίον του Αλή πασά και μετατράπηκε σε στέρνα, αφού το νερό ήταν πολύτιμο αγαθό για την επιβίωση των πολιορκημένων επί μήνες Σουλιωτών.
Αναστηλώθηκε το 1840, αργότερα έγιναν και άλλες παρεμβάσεις, ενώ με την επιμέλεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων ιδρύθηκαν δύο κελιά στο προαύλιο του ναού. Είναι χαρακτηρισμένος ως αρχαιολογικός χώρος, λόγω των τοιχογραφιών.
Ο ναός του αγίου Γεωργίου ήταν, που σήμερα μόνο σωροί από πέτρες τον θυμίζουν, βρισκόταν στο κέντρο του Σουλίου, ανάμεσα στα πηγάδια.
Σύμφωνα με κτηματολόγιο, που δεν σώζεται (αλλά αναφέρεται από ιστορικούς) και το οποίο συντάχθηκε στις 25 Οκτωβρίου του 1887 και φέρει την υπογραφή του επισκόπου Παραμυθίας Ιωάννου και έχει την σφραγίδα “Ιερά Επισκοπή Παραμυθίας”, υπήρχαν δεκαεννιά ναοί στο ιστορικό Σούλι, κτίσματα του 17ου και 18ου αι. (1600-1803).
Στην 58η σελίδα του κτηματολογίου αυτού, περιέχεται κατάλογος των ναών του Σουλίου, που έχει ως εξής: 1) Άγιος Δονάτος 2) Άγιος Ιωάννης 3) Κωνσταντίνου και Ελένης 4) Άγιος Νικόλαος 5) Κοίμηση της Θεοτόκου 6) Άγιος Δημήτριος 7) Προφήτης Ηλίας 8) Άγιος Γεώργιος 9) Αγία Παρασκευή 10) Αγία Κυριακή 11) Άγιος Σπυρίδων 12) Άγιος Δημήτριος 13) Άγιος Νικόλαος 14) Άγιος Βασίλειος 15) Άγιος Μηνάς 16) Άγιος Χαράλαμπος 17) Αγία Μαρίνα 18) Αγία Αικατερίνη 19) Άγιοι Ανάργυροι.
Από αυτούς τους ναούς, η μονή της Αγίας Παρασκευής (Κουγκίου), αναστηλώθηκε το 1963.
Οι ναοί του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Ιωάννου, χρησίμευαν για τον ομαδικό εκκλησιασμό όλων των κατοίκων του Σουλίου, γι’ αυτό και αναφέρονται ως καθολικοί, ενώ οι υπόλοιποι 17 ήταν είτε ναοί, ενοριακοί, όπου οι Σουλιώτες εκκλησιάζονταν κατά συνοικίες, είτε παρεκκλήσια, που ανήκαν στις πατριές των Σουλιωτών,
Με εξαίρεση το ναό του Αγίου Δονάτου, που βρίσκεται σε λόφο κοντά στο Σούλι, οι υπόλοιποι 18 στον κατάλογο του κτηματολογίου ήταν μέσα στο χώρο του ιστορικού Σουλίου.
Ο μεγάλος αριθμός των ναών (19 συνολικά) σ’ έναν μικρό εδαφικά τόπο, όπως είναι αυτός του Σουλίου, δηλώνει απερίφραστα τη ζωντανή πίστη των Ελλήνων Ορθόδοξων Σουλιωτών.
Στο Σούλι, μια δράκα Ορθόδοξων Ελλήνων έκλωσε με αιώνια νεότητα το κομμένο νήμα από την παράδοση, που είχε τα ηθικά θεμέλια στο Βυζάντιο, και τα πνευματικά και ανθρωπιστικά στους κλασικούς χρόνους. Έτσι αναχωνεύτηκαν τα παλιά νοήματα με τα αιτήματα του καιρού τους.
Οι ανώνυμοι Σουλιώτες, χωρίς το ακόνισμα, που δίνει η μόρφωση και λευτερωμένοι εσωτερικά, τόλμησαν. Τούτο στάθηκε η δόξα τους. Γιατί έδειξαν, πως χωρίς την τόλμη, τίποτε δεν αξίζουν οι πόθοι και είχαν πιστέψει πως ο θάνατος είναι η αρχή της ζωής.
