Τρίτη «χρονιάρα» εορτή στην δέσμη του Δωδεκαημέρου είναι τα Θεοφάνεια ή τα Φώτα, που μαζί με την ημέρα του «Αγιασμού» την προηγούμενη ημέρα και του Αϊ – Γιάννη την επόμενη συνιστούν ένα εορταστικό κύκλο των νερών. 

Η παραμονή των Φώτων λέγεται και «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση».

Όπως θυμούνται, με πολλή συγκίνηση και νοσταλγία γεροντότεροι, το πρωί της παραμονής των Θεοφανείων περνούσε από τα σπίτια ο ιερέας και αγίαζε τα πάντα, από τους ανθρώπους έως τους χώρους των σπιτών και τα ζωντανά.

Με το σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό  «φώτιζε» (ράντιζε)  για να φύγει μακριά κάθε κακό.

Οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα.

Οι άνθρωποι πίστευαν πως είναι ο καιρός, η γιορτή, που φεύγουν οι καλικάντζαροι γιατί φοβούνται την αγιαστούρα του παπά. Ο τρόμος τους αρχίζει από την παραμονή των Φώτων που γίνεται ο μικρός αγιασμός. Γι αυτό και το έθιμο του λαού λέει:

Στις πέντε του Γενάρη

Φεύγουν οι καλικαντζάροι.

Αλλά ο μεγάλος τους τρόμος είναι τα Φώτα.

Φεύγουν τότε λέγοντας:

Φεύγετε να φεύγουμε

κι έφτασε ο τουρλόπαπας

με την αγιαστούρα του

και με τη βρεχτούρα του…

Οι  καλικάντζαροι, σύμφωνα με τις παραδόσεις,  εµφανίζονταν στις γιορτές του δωδεκαηµέρου και έρχονται κάτω από τη γη, όπου κατοικούν τον υπόλοιπο καιρό. Μισούν τους ανθρώπους, προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που στηρίζεται η γη, αλλά δεν προλαβαίνουν, γιατί έρχεται ο αγιασµός των Θεοφανείων και έτσι εξαφανίζονται πάλι στα τάρταρα.

Ο παπάς από το πέρασμά του στα σπίτια είχε συνήθως μαζί του ένα παιδάκι ή επίτροπο του ναού με κατσαρολάκι (αγγειό) και μέσα για ενίσχυση του ιερέας έριχναν κέρματα. Ακόμη παλαιότερα, που τα κέρματα σπάνιζαν, τον προμήθευαν με τρόφιμα, συνήθως αλεύρι και λάδι. 

Τα παιδιά λέγανε τα κάλαντα, όπως και τις προηγούμενες γιορτές. Χτυπούσαν την κάθε πόρτα τα παιδιά και μόλις άνοιγε, έμπαιναν στο σπίτι χωρίς άδεια ρωτώντας: «Να τα πούμε;» και χωρίς να περιμένουν την απάντηση, άρχιζαν το τραγούδι.

Η αμοιβή των παιδιών ήταν μερικές δραχμές ή αυγά, ό,τι είχε η νοικοκυρά. Και δυστυχώς πολλές νοικοκυρές δεν είχαν ούτε δραχμή, ούτε αυγό να δώσουν στα παιδιά και δεν τους άνοιγαν την πόρτα, μη θέλοντας ούτε κάλαντα, ούτε την ευλογία των παιδιών.

Γι’ αυτό τα παιδιά ξεκίναγαν νύχτα για να πούνε τα κάλαντα και όποια παρέα προλάβαινε πρώτη, γιατί σπάνια νοικοκυρά επέτρεπε να πει δεύτερη παρέα τα κάλαντα, γιατί δεν είχε τι να τους δώσει.

Θα έλεγε κανείς ότι έκαναν αγώνα δρόμου και συναγωνιζόταν η μια παρέα την άλλη, ποια θα προλάβει πρώτη να πει τα κάλαντα και να πάρει το φιλοδώρημα.

Την ημέρα της γιορτής των Θεοφανίων από την εκκλησία  έπαιρναν το αγιασμένο νερό έπιναν τρεις γουλιές, αλλά και ράντιζαν.

Ο ραντισμός έπρεπε μόνο ανήμερα των Φώτων να γίνει και όχι τις επόμενες ημέρες. 

Την άλλη ημέρα απαγορευόταν να κάνουν το ίδιο είτε αυτοί, είτε ο ιερέας. Ό,τι περίσσευε το φύλαγαν για γιατρικό. Παράδοση ήταν να κρατούν τον αγιασμό στα εικονίσματά τους (τότε είχαν εικονίσματα όλα τα σπίτια, τώρα ελάχιστα έχουν).

Μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο: Ο μεγάλος αγιασμός και μετά από χρόνια, αν και είναι κλεισμένος σε μπουκαλάκι, όμως δεν φθείρεται, αλλά το νερό του είναι καθαρό και υγιεινό.

Ανήμερα τα Θεοφάνεια, στις 6 Ιανουαρίου, όπου υπήρχαν ποτάμια, λίμνες ή θάλασσα, γινόταν η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού. Κάτι που πριν τον κορωνοϊό εξακολουθούσε να συμβαίνει.

Μια μεγάλη πομπή σχηματιζόταν και έπαιρνε το δρόμο, που οδηγεί στη θάλασσα ή σε κάποιο ποτάμι ή λίμνη. Μπροστά τα εξαπτέρυγα, πίσω οι παπάδες με τα καλά τους άμφια, ύστερα οι αρχές του τόπου και παραπίσω το πλήθος. 

Όταν γινόταν ο αγιασμός, έριχνε ο παπάς το σταυρό στο νερό, πραγματοποιώντας έτσι τον αγιασμό των υδάτων. Νεαροί κυρίως βουτούσαν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους, που συνοδευόταν και από “κεράσματα”.

Να σημειωθεί πως η εορτή των Θεοφανίων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις, που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.