Υπάρχουν πράγματα, που παραμένουν παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστα όσον αφορά στον καλόγηρο Σαμουήλ του Σουλίου, όπως ο τόπος καταγωγής του, η ηλικία του, όταν ανατίναξε το Κούγκι κ. ά, αλλά δεν αμφισβητείται, από την πλειονότητα των ιστορικών, ούτε η ύπαρξή του, ούτε το κατόρθωμά του.

Στον αγκαθένιο δρόμο, τον οποίο πορεύτηκε με γαλήνια συνείδηση και οδηγήθηκε στη θυσία, είχε ως σκοπό του τον αγώνα για την ανασύνδεση και την αναβίωση της μακραίωνης ελληνικής παράδοσης στο παρόν και στο μέλλον, ώστε να αντλείται πάντα φως ανέσπερο και δύναμη για τη ζωή.

Κατά τον Αραβαντινό, ο καλόγηρος Σαμουήλ του Σουλίου είχε το κοσμικό όνομα Σταύρος Θεμελής και καταγόταν από ένα χωριό κοντά στην Παραμυθιά. Νεαρός ακόμα υπήρξε μαθητής  του μάρτυρα Κοσμά του Αιτωλού, «και από τούτου εδιδάχθη τα στοιχειώδη γράμματα, αλλά το σπουδαιότερον εκ των λόγων και των έργων του ενθουσιώδους εκείνου κήρυκα της Χριστανικής αλήθειας, ήντλησε πολύτιμα κεφάλαια εθελοθυσίας και αφοσιώσεως εις την πίστιν και την πατρίδα. Εις το Σούλι εφανίσθη ημέραν τινά εν αρχήν των σουλιώτικων κατά του Αλή αγώνων κι έμενε μονάζων εν τινί σπηλαίω του Κούγκι, περιερχόμενος δε τας πέριξ κώμας και συλλέγων συνδρομάς ανήγειρε κατ’ αρχάς μεν τον ναΐσκο της Αγίας Παρασκευής, βραδύτερον δε και το μικρόν φρούριον· αμφότερα δε ταύτα έκτισεν ο Σαμουήλ διαρκούσης της εκστρατείας του Αλή κατά Τζωρτζήμ Πασά της Ανδριανουπόλεως. Συνείθιζε δ’ εν τοις κηρύγμασι να παρενθέτη συνεχώς τας λέξεις «η τελευταία κρίσις», εντεύθεν δε επωνομάσθη και «Σαμουήλ, τελευταία κρίσις». Το αυστηρόν του βίου του δεν εβράδυνε να ελκύση τον σεβασμό πάντων των Σουλιωτών· κατατρεχομένων δε τούτων υπό πολλών προς αλλήλους διενέξεων ο Σαμουήλ εχρησιμοποίει την επιρροήν του παρ’ αυτοίς συμβιβάζων τα διεστώτα· αλλά και πολέμαρχος εκ των αρίστων ανεδείχθη ο Σαμουήλ, το δε τέλος αυτού περιβαλόν διά της αίγλης του μαρτυρίου την πολιάν κεφαλήν του επισφράγισε βίον έμπλεου πατριωτισμού και θρησκευτικής αφοσιώσεως και ανέδειξε τούτον ένα των εθνικών ημών μαρτύρων».

Ο Φίνλευ θεωρεί ότι ο Σαμουήλ είχε αφιερώσει τη ζωή του στον πόλεμο εναντίον των Μουσουλμάνων, κι αυτός ήταν ο βασικός λόγος, που τον έφερε κοντά στους Σουλιώτες: «Ο ήρως του Σουλίου υπήρξεν εις ιερεύς καλούμενος Σαμουήλ, όστις είχε λάβει το παράδοξον παρωνύμιον η «Τελευταία Κρίσις. Οι Σουλιώται, καίτοι εν γένει θεωρούντες μεθ’ υποψίαν πάντα ξένον, εδέχθησαν τον Σαμουήλ, όταν το πρώτον ήλθε παρ’ αυτοίς ως μυστηριώδης ξένος, μετά σεβασμού και δέους. Τέλος, εις την ώραν του κινδύνου, καίτοι ιερέαν και ξένον, τον εξέλεξαν ως στρατιωτικόν αρχηγό των. Η θρησκευτική ζέσις ήτο η δεσπόζουσα ώθησις της ψυχής του. Η αρετή του ως ανδρός, η ανδρεία του ως στρατιώτου, η φρόνησις του εις παν αφορών το συμφέρον της κοινότητος και η άκρα αυταπάρνησίς του από παντός ιδιοτελούς σκοπού, τον έκαμαν ν’ αναγνωρισθεί γενικώς από τους πολεμιστές πάσης φάρας ως κοινός αρχηγός, άνευ τυπικής εκλογής. Η προσωπική διαγωγή του έμεινεν αναλλοίωτος δια του βαθμού του απονεμηθέντος αυτώ και, παρ’ εκτός εις το συμβούλιον και το πεδίον της μάχης, ήτο ακόμη απλούς ιερεύς. Επειδή ποτέ δεν έλαβε υπεροχή τινά επί των αρχηγών των φαρών, η επιρροή του δεν εξήπτε ζηλοτυπίαν».

Ο Περραιβός αναφέρει ότι ο Σαμουήλ ήταν σχεδόν αγράμματος, πιθανότατα όμως γνώριζε στοιχειώδη γραφή κι ανάγνωση, εφόσον λειτουργούσε και ως παπάς στη σουλιώτικη κοινότητα: «Ούτε του ονόματός του την ορθογραφία εγίγνωσκε· εθαύμασα όμως ιδών και ακούσας αυτόν εξηγούντα εις απλήν φράσιν εκκλησιαστικά συγγράμματα, και μάλιστα τας προφητείας».

Σύμφωνα με όσα γράφει ο Περραιβός, ο παπα – Σαμουήλ εμφανίζεται στο Σούλι ως αδιάλλακτος πολέμιος των μουσουλμάνων και του πασά: «Κατάς τας δεινάς ταύτας περιστάσεις συνετέσεν ουκ ολίγον και Ιερομόναχος τις Σαμουήλ, τούνομα, καταγόμενος εκ των περιχώρων της Παραμυθίας, προς τον οποίο επρόσφεραν σέβας, και υπακοήν οι Σουλλιώται· πολλάκις παρετάττετο ο ίδιος προσωπικώς, και εμάχετο ανδρείως, ώστε το παράδειγμα του ενθουσίαζεν άπαντας· τους εδίδασκε καθ’ εκάστην τα προς την πατρίδα χρέη, τους εσυμβούλευε να μη δέχωνται διόλου συνομιλίας, σχέσεις και υποσχέσεις του Πασά, ως ολέθριους ούσας πάντοτε τη πατρίδι, εμέμφετο αναφανδόν όσους εκ του Ιερατικού τάγματος συνέπραττον μετά των οθωμανών, και κατ’ εξαίρεσιν με τον Αλή Πασά· αφότου όμως αι απλαί και ευκατάληπτοι προς πάντας συμβουλαί του άλλαξαν φάσιν, και αντ’ αυτών εισήξε το προφητικόν και αλληγορικόν πρόσωπον, το οποίο κατασύρει τυφλοίς όμμασι τους απλούς και αμαθείς, έκτοτε ως ρηθήσεται, εχαλαρώθησαν τα συνήθη μεγαλότολμα και σωτηριώδη των Σουλιωτών φρονήματα».

Ένα είναι το βασικό συμπέρασμα: Ο καλόγηρος Σαμουήλ ατένισε στον Άνθρωπο και στην ελευθερία του και στον “ευαγγελισμό” του και στην ποιότητα της ζωής του και στην τοποθέτησή του μέσα στην πατρίδα (στη ν στενή και στην πλατιά της έννοια), στην ανύψωσή του στο χώρο των απόλυτων αξιών.