Οι αλήθειες και τα ψέματα για το χορό του Ζαλόγγου 220 χρόνια μετά…

Του π. Ηλία Μάκου

Ο Χορός του Ζαλόγγου (18 Δεκεμβρίου 1803) αποτελεί ένα ιδιαίτερα μεγαλειώδες ιστορικό περιστατικό, το οποίο συνέβη 18 χρόνια πριν την Ελληνική Επανάσταση του 1821, στην κορυφή του όρους Ζάλογγο, εξ ου και η ονομασία του.

Κατέληξε «εν χορώ» σε μια ομαδική αυτοθυσία ορεσίβιων γυναικών, της περιοχής Σουλίου, για να μην πέσουν στα χέρια του Αλή πασά.

Περιηγητές, που βρέθηκαν στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα την εποχή εκείνη, γράφουν για ομαδική αυτοκτονία (αυτοθυσία), δίχως όμως χορούς και τραγούδια.

Ο Αλέξης Πολίτης (ερευνητής του δημοτικού τραγουδιού) υποστήριξε ότι η θυσία στο Ζάλογγο έχει ιστορικές βάσεις, όμως έχει περιβληθεί με διαδόσεις, που απέχουν αρκετά από την πραγματικότητα.

Κάποιες άλλες πηγές σημειώνουν ότι δεν είναι μύθος πως οι Σουλιώτισσες γκρεμίστηκαν χορεύοντας και τραγουδώντας.

Έχει διατυπωθεί και η άποψη από τον ιστοριοδίφη Περικλή Ζερλέντη ότι επρόκειτο περί σφαγής: “Στη Μονή Ταξιαρχών, στη ρίζα του βράχου του Ζαλόγγου, είχαν καταφύγει 300 Σουλιώτες κατά των οποίων επιτέθηκε δύναμη 2.000 διωκτών τους. Οι Σουλιώτες ανέβηκαν στην κορυφή του βουνού με σκοπό να περάσουν στην άλλη πλευρά και να γλυτώσουν· εκεί τους περίμεναν οι διώκτες τους με αποτέλεσμα, οι Σουλιώτες να εγκλωβιστούν. Λέγεται ότι οι διωκόμενοι έριξαν τα παιδιά τους στον γκρεμό και πολέμησαν για να ξεφύγουν. Κατά τη διάρκεια της αψιμαχίας πολλοί έπεσαν στον γκρεμό και άλλοι πήδησαν για να γλυτώσουν. Κάποιοι προσγειώθηκαν σε θάμνους και γλύτωσαν τη ζωή τους”.

Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις, οι φήμες του συγκινητικού αυτού γεγονότος της αυτοθυσίας των Σουλιωτισσών κάλυψαν πολύ γρήγορα όχι μόνο τον τουρκοκρατούμενο ελλαδικό χώρο, αλλά ήταν αυτές που κυριαρχούσαν στις ειδήσεις των Φιλελλήνων στην Ευρώπη, κατά την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, λαμβάνοντας μάλιστα ιδιαίτερες συγκινησιακές φορτίσεις και διαστάσεις θαυμασμού, εξιδανικεύοντάς το.

Ο χορός του Ζαλόγγου ανάγεται στις μάχες, που έδωσαν τα εκστρατευτικά σώματα του Αλή Πασά, όταν αποφάσισε να καταστείλει τους Σουλιώτες που “λυμαίνονταν” περιοχές του Πασαληκίου των Ιωαννίνων.

Κατά τις τελευταίες εκείνες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, τέταρτες κατά σειρά, όταν περικυκλώθηκαν κάποια εναπομείναντα εκεί γυναικόπαιδα των Σουλιωτών, που είχαν καταφύγει στο υφιστάμενο ομώνυμο μοναστήρι, Μονή του Ζαλόγγου, που προκειμένου να μην υποστούν την αιχμαλωσία και άλλους εξευτελισμούς, αποφάσισαν να ριφθούν σε παρακείμενο γκρεμό, (φαράγγι), όπως και έπραξαν, χορεύοντας και ρίχνοντας προηγουμένως τα βρέφη που κρατούσαν στην αγκαλιά τους.

Οι αντίθετες, αναθεωρητικές απόψεις, που σύμφωνα με την διαδεδομένη προσέγγιση δεν είναι ιστορικά ισχυρές, χαρακτηρίζουν “μυθοποιημένη εικόνα” το χορό του Ζαλόγγου, όπως αποτυπωνόταν παλαιότερα στις σχολικές εορτές, που τώρα έχουν καταργηθεί.

Παραδέχονται ότι “υπήρξε ένα γεγονός σύγκρουσης στο σημείο, μία ομάδα ανθρώπων, που έπεσε από τα βράχια για να γλιτώσει την αιχμαλωσία, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είχαμε μία εικόνα γυναικών να τραγουδούν «Στη στεριά δε ζει το ψάρι…» και μετά από κάθε κύκλο κάθε μία να πέφτουν στο γκρεμό”.

Και προσθέτουν: “Αυτή η μυθοποιημένη εικόνα, την οποία πλέον ως Έθνος δεν την έχουμε ανάγκη, ωστόσο είναι εξαιρετική ως παράδειγμα για να λειτουργεί ως ύμνος στην ελευθερία και το ανυπότακτο πνεύμα, ενώ το τραγούδι έχει εντοπιστεί πως γράφτηκε μεταγενέστερα”.

Αναφέρεται, δηλαδή, ότι ο χορός του Ζαλόγγου είναι σίγουρο γεγονός, αλλά διογκωμένο.

Εξάλλου μέρος της σύγχρονης ιστορικής έρευνας αποδέχεται ως πραγματικότητα τον χορό του Ζαλόγγου, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα ότι με την πάροδο του χρόνου μας παραδόθηκε κάπως παρατραβηγμένος. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι είναι μύθος. Ότι, δηλαδή, δεν υπήρξε. Έλαβε χώρα ως γεγονός, ενδεχομένως, όμως, σύμφωνα με ιστορικούς, να έχουν προστεθεί κάποιες υπερβολικές λεπτομέρειες.

Η γενναία πράξη την ηρωικών Σουλιωτισσών, που δεν είναι μύθευμα, αλλά ιστορική πραγματικότητα, είναι διαχρονικό στοιχείο της Ελληνικής ιστορίας και του αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία, ένας αγώνας, που δεν σταματάει ποτέ…

Και αναδείχθηκε μέσα από αυτή ο ιδανικός κόσμος του ηρωικού ήθους, της ομορφιάς, της αρετής και της θερμουργού πνοής της λευτεριάς, που αντιπροσώπευαν οι Σουλιώτες.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Ωστόσο συγκεκριμένα στοιχεία για το χορό του Ζαλόγγου από τις Σουλιώτισες δίνουν οι ιστορικοί και περιηγητές Μπαρτόλντυ, Χόλαντ, Ληκ και Περραιβός.

Αναφορά Ιάκωβου Μπαρτόλντυ

Πρώτος που κατέγραψε το γεγονός αυτό, ήταν ο Πρώσος περιηγητής και διπλωμάτης Ιάκωβος Μπαρτόλντυ, που έτυχε την εποχή εκείνη (1803-1804) να βρίσκεται στα Ιωάννινα. Στο έργο του «Ταξίδιον εις την Ελλάδα 1803 – 1804» (δημοσιεύτηκε στη γερμανική γλώσσα το 1805 και σε γαλλική μετάφραση το 1807), σημειώνει (σε ελεύθερη μετάφραση):

“Καμιά εκατοστοί απ΄ αυτούς τους δυστυχισμένους είχαν αποτραβηχτεί βόρεια της Πρέβεζας στο Μοναστήρι του Ζαλόγγου. Τους επιτέθηκαν εκεί θεωρώντας ότι τάχα αυτή η τοποθεσία, πράγματι ισχυρή, θα μπορούσε να τους προσφέρει ένα νέο τόπο μόνιμης διαμονής, όπου και η σφαγή που ακολούθησε υπήρξε φρικτή. Τριάντα εννέα γυναίκες γκρεμίστηκαν από τα βράχια με τα παιδιά τους, που μερικά ακόμη βύζαιναν”.

Αναφορά Γουλιέλμος Ληκ

Δεύτερος που κατέγραψε το γεγονός, περισσότερο λεπτομερώς, ήταν ο Άγγλος στρατιωτικός, περιηγητής και αρχαιολόγος, Γουλιέλμος Μαρτίνος Ληκ, από πληροφορίες που συνέλεξε το 1805, ως αντιπρόσωπος της Αγγλίας στα Ιωάννινα, τις οποίες συμπεριέλαβε στο σύγγραμμά του “Περιήγηση στη Β. Ελλάδα”. Στην αναφορά του αυτή σημειώνει:

“Περίπου 100 οικογένειες είχαν αποτραβηχτεί στο μέρος αυτό από το Σούλι και την Κιάφα, με συνθήκες και ζούσαν στο λόφο ανενόχλητες ώσπου έπεσε το Κούγκι. Τότε επειδή τάχα η περιοχή αυτή ήταν περισσότερη οχυρή ξαφνικά τους επιτέθηκαν με διαταγή του Βεζίρη. Όταν η κατάσταση έγινε απελπιστική ο Κίτσος Μπότσαρης και ένα τμήμα του διέφυγαν. Από τους υπολοίπους, 150 σκλαβώθηκαν και 25 κεφάλια στάλθηκαν στον Αλβανό Μπουλούκμπαση στην Καμαρίνα που διεύθυνε τις επιχειρήσεις, 6 άνδρες και 22 γυναίκες ρίχτηκαν από τα βράχια από το ψηλότερο σημείο του γκρεμνού, προτιμώντας έτσι παρά να πέσουν ζωντανοί στα χέρια των εχθρών τους. Πολλές γυναίκες που είχαν παιδιά τις είδαν να τα ρίχνουν με δύναμη προτού εκείνες κάνουν το μοιραίο πήδημα “.

Αναφορά Χ. Χόλαντ

Tο 1815 ο Χ. Χόλαντ εκδίδει σύγγραμμα με εντυπώσεις του από την Ελλάδα του 1812-13, κάνοντας επιγραμματικά λόγο μόνο για τη βρεφοκτονία στο σχετικό περιστατικό:

«…λέγεται σαν πραγματική ιστορία, πως μια ομάδα Σουλιώτισσες, μαζεύτηκαν σ΄ ένα από τα κοντινά στο Σαράι βάραθρα και έριξαν εκεί τα βρέφη τους για να μη γίνουν σκλάβοι του εχθρού».

Αναφορά Χ. Περραιβού

Τον ίδιο όμως χρόνο, το 1815, (έξι χρόνια πριν την επανάσταση του 21), δημοσιεύεται και η πρώτη ελληνική αναφορά στο περιστατικό που περιλαμβάνεται στη δεύτερη έκδοση της “Ιστορίας του Σουλίου και της Πάργας” του Χριστόφορου Περρραιβού που τυπώθηκε στη Βενετία, ηοποία αποτελεί και την πρώτη ουσιαστικά ελληνική πηγή του γεγονότος.

“Αι γυναίκες δε κατά την δευτέραν ημέραν βλέπουσαι ταύτην τη κτηνώδη περίστασιν, εσυνάχθησαν έως εξήκοντα, επάνω εις έναν πετρώδη κρημνόν. Εκεί εσυμβουλεύθησαν και απεφάσισαν ότι καλύτερα να ριφθούν κάτω από τον κρημνόν διά να αποθάνουν, πάρεξ να παραδοθούν διά σκλάβες εις χείρας των Τούρκων. Όθεν αρπάξαντες με τας ιδίας των χείρας τα άκακα και τρυφερά βρέφη, τα έρριπτον κάτω εις τον κρημνόν. Έπειτα αι μητέρες πιάνοντας η μία με την άλλη τα χέρια τους άρχισαν και εχόρευαν, χορεύουσαι δε επηδούσαν ευχαρίστως μίαν κατόπιν της άλλης από τον κρημνόν. Μερικαί όμως δεν απέθανον, επειδή έπιπτον επάνω εις τα παιδία των και τους συντρόφους, των οποίων τα σώματα ήταν καρφωμένα πάνω εις τες μυτερές πέτρες του κρημνού».

ΣΟΥΛΙΩΤΙΚΗ ΠΕΡΠΑΤΗΣΙΑ

Πιστές στις γεννήτριες ρίζες της Ελληνικής κληρονομιάς οι σουλιώτικες γενιές πειθαρχούσαν στο νόμο του καθήκοντος, με τρόπο που η κάθε σουλιώτικη περπατησιά ύψωνε και ένα αληθινό μνημείο γενναιότητας και ηρωισμού.

Από τη θυσία των Σουλιωτισσών στο Βράχο του Ζαλόγγου αποπνέεται η αγάπη στην υψηλή έννοια της Πατρίδας.

Στις ψυχές των κατοίκων του Σουλίου, ενός τόπου με λίγο χώμα, λίγα ξερά χορτάρια και μια αλυσίδα βουνά, ήταν ξύπνιο το αίσθημα της αλύγιστης δύναμης, κάτι, που εκφράστηκε και στο Ζάλογγο.