Ορισμένοι  αμφισβητούν τον ρόλο της Εκκλησίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και στην Επανάσταση του 1821 και θεωρούν τη στάση της  αντιδραστική, σκοταδιστική και τουρκόδουλη.

Με χαμένη και αλυσοδεμένη τη λευτεριά μας ως Πατρίδα, έχοντας, όμως ψυχική λευτεριά και πίστη, αποτινάξαμε και την πιο στυγνή δουλεία. Την μαύρη σκλαβιά τυραννικού και βάρβαρου δυνάστη. Και ήταν καθοριστική η συμβολή της Εκκλησίας σ’ αυτή την εξέλιξη.

Όμως μερικοί στρέφουν τα πυρά τους,  κατά του λεγόμενου κυρίως, ανώτερου κλήρου, δηλαδή των Πατριαρχών και Μητροπολιτών της περιόδου, που τους εμφανίζουν ως εχθρούς του λαού .

Μάλιστα τον ηρωικό πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, που η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 10 Απριλίου, τον αποκαλούν προδότη, γιατί αφόρισε τον Αλ. Υψηλάντη  και τον Μιχ. Σούτσο, εκ των πρωτεργατών της Επανάστασης. 

Νηφάλια και όσο το δυνατόν αντικειμενική ιστορική έρευνα, μακριά από προκαταλήψεις και ιστορικές δεσμεύσεις, απέδειξε ότι ο αφορισμός, που ήταν διαταγή του Σουλτάνου και καρπός εξαναγκασμού, απέτρεψε τη σφαγή του άοπλου Γένους. 

Άλλωστε ο ίδιος ο Γρηγόριος ο Ε’, αφού επιτεύχθηκε ο σκοπός της αποφυγής της αιματοχυσίας, πήρε πίσω μυστικά τον αφορισμό, και τελικά τον απαγχόνισαν.  

Εξάλλου φτάνουν στο σημείο να γράφουν ότι οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν το 1821 εναντίον και των κληρικών.

Δεν υπολογίζουν, όμως,   ότι επικεφαλής εκείνου του αγώνα ήταν Δεσποτάδες, που μαρτύρησαν, όπως ο Π. Πατρών Γερμανός, ο Σαλώνων Ησαΐας, ο Ρωγών Ιωσήφ κ. ά., αλλά και αρχιμανδρίτες, όπως ο ατρόμητος Παπαφλέσσας κ. ά.

Ενώ πολλά από τα επαναστατικά κινήματα, που προηγήθηκαν του 1821, είχαν επικεφαλής κληρικούς, όπως ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος, ο παπα-Βλαχάβας κ. ά. 

Ο συνολικός απολογισμός των θυμάτων είναι 11 Πατριάρχες, 100 Μητροπολίτες και 6000 ιερείς. 

Άλλοτε τους παρουσιάζουν  σαν “προσκυνημένους” στα τούρκικα αφεντικά, άλλοτε σαν διώκτες κάθε προοδευτικού στοιχείου και άλλοτε σαν εκμεταλλευτές του λαού, που καπηλεύονταν την ευσέβεια. 

Όχι ότι δεν υπήρξαν και τέτοιες περιπτώσεις, άτομα επιλήσμονα των καθηκόντων τους και κατώτερα των στιγμών.

 Δεν επιχειρούμε να αυθαιρετήσουμε, ούτε να κακοποιήσουμε την ιστορία, αλλά δεν αντικατοπτρίζουν την γενική εικόνα. Το ανθρώπινο στοιχείο πάντα σχετικοποιεί και κηλιδώνει μια προσπάθεια. Δεν ήταν όμως καθοριστικό της όλης προσφοράς της Εκκλησίας και δεν την σκιάζει και δεν την διαγράφει. 

Η αληθινή αλήθεια, όμως, είναι ότι  ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ υπήρξε υπόδειγμα Ποιμένα και Εθνάρχη. Και δίκαια τον τιμούν το Έθνος και η Εκκλησία ως εθνομάρτυρα και

ιερομάρτυρα. 

Το σχοινί του Πατριάρχη, που του πέρασαν στο λαιμό, έγινε σύνθημα ζωής και δράσης για τους Έλληνες και έφερε κοντύτερα την αυγή της παλιγγενεσίας. 

Μόνο προκατειλημμένοι θα εξακολουθούν να τον θεωρούν προδότη, αλλά η φωνή και η συνείδηση της Πατρίδας, δεν θα καμφθεί και δεν θα μολυνθεί μπροστά στις σκοπιμότητες και τα πάθη.  

Μιλούν μερικοί για παραχώρηση προνομίων στην Εκκλησία, από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, που πράγματι δόθηκαν, παρότι πολλοί σουλτάνοι δεν δίστασαν να τα αμφισβητήσουν και να τα καταπατήσουν.

Και είχαν να κάνουν με την άσκηση θείας λατρείας, την ανάδειξη του Πατριάρχη σε Εθνάρχη, τη διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας, τη διοίκηση εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, και τη δικαιοδοσία επί υποθέσεων οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου.

Αυτά, όμως,  δεν αξιοποιήθηκαν  για την άνεση των κληρικών και τη βόλεψή τους, για τιμές και δόξες, τη στιγμή, που ο  λαός υπέφερε και δυσκολευόταν, αλλά για την επιβίωση  του Γένους, η οποία χρειάστηκε θυσίες. 

Τα προνόμια η Εκκλησία τα χρησιμοποίησε,  μέσα στα σπλάγχνα της τουρκικής αυτοκρατορίας, μέσα στην βαρβαρότητα, με ευστροφία και Φαναριώτικη διπλωματία, για να επιτύχει, χάριν της Πατρίδας, όφελος  με σκοπό να προετοιμάσει τη σωτηρία της Ελλάδας από τους δυνάστες της.

Και παρά τα προνόμια, Πατριάρχες έπεσαν θύματα της τουρκικής αυθαιρεσίας και θηριωδίας με εκπτώσεις από το θρόνο, εξορίες, απειλές, βία, φυλακή, θάνατος. 

Η Εκκλησία και συγκεκριμένα ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ στάθηκε απέναντι στην τρομοκρατία  της τουρκικής διοίκησης. Στο γενιτσαρισμό και τους βίαιους εξισλαμισμούς. Στις δολοπλοκίες και τις πλεκτάνες. Στη διεθνή απομόνωση της Ελλάδας. Στη σκληρή πραγματικότητα, που άφηνε κυριολεκτικά στο έλος των Τούρκων τη ζωή, την τιμή, την περιουσία, την ελευθερία του κάθε ραγιά. 

Η Εκκλησία τότε κράτησε γερά στην αγκαλιά της τα παιδιά της, διαφύλαξε την ενότητά τους, , τόνωσε την εσωτερική τους δύναμη και τα δίδαξε πως γεννήθηκαν Έλληνες και Χριστιανοί, και έτσι οφείλουν να μένουν. 

Χρέος ευγνωμοσύνης στον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ μας προστάζει να κρατήσουμε οι Νεοέλληνες βάρδια στην αγρυπνία της ελευθερίας, γιατί και οι καιροί μας είναι ανασφαλείς και πονηροί.  

Με πιστότητα στην ιστορική μας παράδοση, με αυταπάρνηση και ξύπνια την εθνική μας συνείδηση και αξιοπρέπεια. Είναι αυτά, που στηλώνουν το Έθνος σε νύχτες αγωνίας.