Η προσφορά του Πατροκοσμά του Αιτωλού είναι όντως ανεκτίμητη στον Ελληνισμό και στη διάσωση της ελληνικής γλώσσας!

«Οι περιοχές που τράβηξαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του Πατροκοσμά ήταν προβληματικές. Μελετώντας την περιοχή της Ηπείρου έχουμε αποδείξεις της καταστάσεως που επικρατούσε, των εξισλαμισμένων χωριών, αλλά και ολόκληρων περιοχών, που αρνούνταν τη θρησκεία τους κατά άτομα, οικογένειες ή και χωριά ολόκληρα με τους ιερείς τους, επειδή δεν μπορούσαν να σηκώσουν το βαρύ φορτίο της σκλαβιάς, της πείνας, των εξευτελισμών, του παιδομαζώματος. Στη Δυτική Ελλάδα, στις περιοχές της Παραμυθιάς, Φιλιατών, Μαργαριτιού είχαν αποστατήσει και αλλαξοπιστήσει ολόκληρα χωριά. Δραγωμή, Νικολίτσι, Νεοχώρι, Μινίνα, Πετροβίτσα στην περιφέρεια της Παραμυθιάς, Μαρκάτες, Νινάτες, Γιάννιρη, Βέρβα, Πηγαδούλια, Κόνιτσκα στην περιοχή των Φιλιατών, Βραχωνά, Αρπίτσα, Βόλια, Πλαταργιά, Βράστοβο, Σαλίτσα, Γράββα, Κορύτσιανη, Κούτσι, Κορσοβίτσα, είναι μερικά από τα χωριά στο Μαργαρίτι, τα οποία αρνήθηκαν την Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη, αρνήθηκαν και τη γλώσσα τους την Ελληνική, μιλώντας περισσότερο τα Αλβανικά και λίγο ή καθόλου τα Ελληνικά.

Προχωρώντας ψηλότερα, στην περιοχή του Δελβίνου, τα χωριά Πιτζάρι, Γκολέμη, Ζουλιάτες, Προγονάτες, Κούτζι, Καλαράτες, Αβαρίτζα, ήταν μερικά από τα χωριά που αρνήθηκαν θρησκεία και γλώσσα. Σε μερικά από αυτά ήταν εντελώς άγνωστη η Ελληνική γλώσσα. Οι άνθρωποι αυτοί θεληματικά, μέσα στην άγνοιά τους, εγκατέλειψαν θρησκεία και γλώσσα, για να αποκομίσουν τα προς το ζην. Αυτά τα μέρη απασχόλησαν περισσότερο τον Πατροκοσμά. Δεν ασχολείται σχεδόν καθόλου με τη Νότια Ελλάδα, αυτός που όργωσε όλη την ελληνική επικράτεια δεν πήγε ούτε μία φορά στην Πελοπόννησο, ενώ πέρασε δύο ή τρεις φορές από την Ήπειρο και περπάτησε και στα πιο απόμερα χωριά της.

Οι περιοχές και τα χωριά που επισκέφθηκε δύο και τρεις φορές ο Πατροκοσμάς ήταν δίγλωσσα ή Αλβανόφωνα και Βλαχόφωνα. Στα χωριά του Ζαγορίου, κατά τις μαρτυρίες των μελετητών πήγε το 1767, το 1774, το 1777, και το 1778, ένα χρόνο πριν το μαρτυρικό θάνατό του. Το συχνό πέρασμά του δείχνει την επιμονή του Πατροκοσμά, οι Έλληνες των χωριών αυτών να παύσουν να μιλάνε τα Βλάχικα, αφού ήταν μόνο Έλληνες και γι᾽ αυτό το λόγο κήρυξε, ίδρυσε Σχολεία, έκανε εράνους, συνέβαλε και ο ίδιος με το φτωχό οβολό του. Περιόδευσε όλα τα Ζαχοροχώρια, ίδρυσε Σχολεία στη Ζίτσα, στο Πάπιγκον, στην Καλωτά, στη Λεσινίτσα, στο Φλαπουράρι, όπου «κληροδοτεί εκ του υστερήματος αυτού 200 γρόσια». Περιοδεύει τις δίγλωσσες περιοχές της Πρέβεζας, Τσαρακοβίτσας, Κόνιτσας, Πάργας, Φαναρίου, Μαργαριτίου, Παραμυθιάς, Φιλιατών, Δελβίνου, Αργυροκάστρου, Τεπελένης, Πρεμετής, Αυλώνας.

Ο Πατροκοσμάς επισκέπτεται τις καθαρά Αλβανόφωνες περιοχές, όπως τη Διοίκηση του Μπερατίου με τα 301 χωριά και συνοικισμούς, τα 51 χωριά της Αυλώνας, τα 148 της Πρεμετής, τα 37 της Τεπελένης, τα 14 του Δελβίνου. Σε πολλά από αυτά υπήρχαν Τούρκοι και Αλβανοί και καθόλου Έλληνες, τουλάχιστον φαινομενικά. Ο Πατροκοσμάς γνώριζε ότι αυτά ήταν χωριά που είχαν εξωμόσει , και τα οποία χάνοντας τη θρησκεία τους έχασαν και τη γλώσσα τους την Ελληνική. Ίσως στα χωριά αυτά οι φαινομενικοί Τούρκοι να ήταν κρυπτοχριστιανοί, και το συχνό πέρασμα του Αγίου να τους ενδυνάμωνε την πίστη.

Να, λοιπόν, γιατί ο Πατροκοσμάς, ο διδάσκαλος του Γένους, σύχναζε σε εκείνες τις περιοχές, ίδρυε Σχολεία, έστελνε Επιστολές, απαγόρευε την ομιλία της Αλβανικής ή Βλαχικής γλώσσας, έστηνε σταυρούς, αγίασε με την παρουσία του και το πέρασμά του τον τόπο. Οι περιοχές της ορεινής και αγροτικής Ηπείρου τον είχαν ανάγκη, γιατί αν δεν υπήρχε αυτός θα ήταν οριστικά χαμένες για τον Ελληνισμό.»