Φτάσαμε σχεδόν ταυτόχρονα με τον Γιάννη Κτιστάκι στο σπίτι του, σε μια ήσυχη γωνιά της Εκάλης, και με κόπο η ηλικιωμένη σκυλίτσα του, η Farah, ήρθε να μας υποδεχθεί. «Δεν λέμε την ηλικία της πια», μου λέει εκείνος χαμογελώντας καθώς ανεβαίνουμε τα σκαλιά για να μπούμε στο σπίτι από τη μεγάλη μεταλλική πόρτα.

Ο μεσημεριανός ήλιος που μπαίνει από τα μεγάλα παράθυρα της μονοκατοικίας του ’50 χαρίζει στο ευρύχωρο εσωτερικό του μια ζεστή θαλπωρή και καθώς παίρνουμε τις θέσεις μας στη μεγάλη ξύλινη τραπεζαρία, παρατηρώ τα παιχνίδια και τις ζωγραφιές των παιδιών του που δίνουν χρώμα και ζωντάνια στις γωνιές του σπιτιού. Λίγες ώρες πριν, ο αναπληρωτής καθηγητής της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και νέος δικαστής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε γίνει δεκτός από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, η οποία του ευχήθηκε καλή επιτυχία στα νέα του καθήκοντα. Ευτυχώς, μας λέει, είχε προλάβει να την ειδοποιήσει εγκαίρως ότι είναι αλλεργικός… στις γάτες, και έτσι η Καλυψώ οδηγήθηκε σε άλλο χώρο για να συνεχίσει το παιχνίδι της.

Τα τελευταία 24ωρα δέχεται ευχές, συγχαρητήρια, διευθετεί τις υποθέσεις που χειριζόταν ως μάχιμος, μέχρι πρότινος, δικηγόρος, ενώ παράλληλα προσπαθεί να λύσει τα πρακτικά ζητήματα μιας μετακόμισης στο Στρασβούργο ενόψει της ανάληψης των καθηκόντων του.

Οι μέρες, μας λέει πίνοντας λίγο νερό, είναι πολύ πυκνές, χωρίς να κρύβει τη χαρά του. «Νιώθω ικανοποίηση και δέος γι’ αυτό που έρχεται», σημειώνει. Παραδέχεται πως θα του λείψει η μάχιμη δικηγορία, αλλά η θέση του δικαστή «είναι μια θέση ευθύνης, επειδή αφορά τα δικαιώματα του ανθρώπου, και η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου έχει δείξει ότι μία απόφαση στο Στρασβούργο επηρεάζει τις ζωές πολλών ανθρώπων άμεσα, αλλά και την πολιτική ιστορία κρατών, τις διακρατικές σχέσεις, τις ευρωπαϊκές κοινωνίες».

Μόνο μια ματιά εάν ρίξει κάποιος στο βιογραφικό του Γιάννη Κτιστάκι, εύκολα θα διαπιστώσει ότι όλη του η νομική καριέρα, επιστημονική και δικηγορική, περιστρέφεται γύρω από τα δικαιώματα του ανθρώπου, το ΕΔΔΑ και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Στο ενεργητικό του έχει 55 νικηφόρες προσφυγές στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αγγίζοντας, πολλές φορές, θέματα αυξημένης δυσκολίας και ευαισθησίας: από υποθέσεις που προκάλεσαν την καταδίκη της Ελλάδας, όπως η γνωστή υπόθεση της σαρίας στη Θράκη, μέχρι την υπεράσπιση δεκάδων υποθέσεων του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που οδήγησε τις τουρκικές αρχές να «μπλοκάρουν» την είσοδό του στην Τουρκία.

Η γνωριμία του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο ήρθε το 2004 ως φυσική κατάληξη, όπως λέει, της τριβής του με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και τα θέματα θρησκευτικής ελευθερίας. Με τον διακεκριμένο νομικό και καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου Νίκο Αλιβιζάτο, τον οποίο ο Γιάννης Κτιστάκις θεωρεί «δάσκαλό του» στη δικηγορία και στα ακαδημαϊκά, κέρδισαν την προσφυγή του Πατριαρχείου κατά της Τουρκίας για το Ορφανοτροφείο της Πριγκήπου και το ΕΔΔΑ αναγνώρισε το δικαίωμά του να κατέχει ακίνητη περιουσία στη γείτονα χώρα. «Με ενέπνευσε το πρόσωπο του Οικουμενικού Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου, ο οποίος μου δίδαξε ότι όταν έχεις δίκιο θα βρεις τον τρόπο, τον νομικό κανόνα για να το πετύχεις, αρκεί να πειστείς και ο ίδιος. Αν πειστείς, το δίκαιό σου θα κερδίσει από μόνο του. Βλέπετε πόσα χρόνια επιμένει για το πόσο δίκαιο είναι το άνοιγμα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και πιστεύω ότι θα τα καταφέρει το Πατριαρχείο», τονίζει. 

Από τότε ανέλαβε επικεφαλής των νομικών του Πατριαρχείου και έζησε για αρκετά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη θέλοντας, «ως Ελληνας διεθνολόγος και υπερασπιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου», να γνωρίσει καλύτερα την Τουρκία. Παράλληλα, δίδαξε στη Ροβέρτειο Σχολή, γνώρισε τους Τούρκους φοιτητές, αλλά έφυγε όταν ξεκίνησε η αποσταθεροποίηση της χώρας, που κορυφώθηκε με το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016. Δύο χρόνια μετά κι ενώ ταξίδευε στην Τουρκία για νομικές υποθέσεις του Φαναρίου, οι τουρκικές αρχές τον ενημέρωσαν ότι είναι persona non grata και να μη σκεφθεί να ξαναέρθει στη χώρα. «Και αυτό είναι μια γνώση καλή της Τουρκίας», σχολιάζει και βάζει στο πιάτο του ένα μεζεδάκι.

Το «μπλόκο», ωστόσο, που κάποιος θα μπορούσε να το δει και ως «παράσημο» για το νομικό κυνήγι των υποθέσεων του Πατριαρχείου, δεν τον εμπόδισε να αποδυθεί πριν από λίγους μήνες σε έναν νομικό αγώνα για την κατάθεση προσφυγών στο τουρκικό ΣτΕ εναντίον της απόφασης του Τούρκου προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν για τη μετατροπή της Μονής της Χώρας και της Αγίας Σοφίας σε τεμένη. Μερικά χρόνια νωρίτερα, είχε αναζητήσει τις μουφτειακές αποφάσεις των δικαστηρίων της Θράκης, είχε φτιάξει λίστες, καταλόγους, έκανε έρευνα για να εκπροσωπήσει αργότερα τη Μολλά Σαλί στο ΕΔΔΑ και το δικαίωμά της να υπερασπιστεί τις υποθέσεις της στο ελληνικό αστικό δίκαιο και όχι με βάση το καθεστώς της σαρίας. Ακόμη πιο νωρίς στην καριέρα του δεν δίστασε να συγκρουστεί με οικογενειακούς φίλους και γνωστούς, με τοπικές αρχές και οικονομικά συμφέροντα, στο μεγάλο περιβαλλοντικό πρόβλημα του Ασωπού. «Στον χώρο των δικαιωμάτων ο νομικός ακτιβισμός είναι πολύ οικείος», παρατηρεί και συμπληρώνει ότι «ιδιαίτερα οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν πρέπει να ενεργούν μέσα από μια γυάλα, είτε αυτή είναι η γυάλα ενός γραφείου μιας ανεξάρτητης αρχής είτε μιας αίθουσας πανεπιστημίου».

Την ημέρα που ανακοινώθηκε η εκλογή του στη θέση του δικαστή με συντριπτική πλειοψηφία, το σώμα δημοσιοποίησε μια έκθεση που δείχνει τις ανά χώρα ανεκτέλεστες αποφάσεις του δικαστηρίου που έχουν ξεπεράσει τη δεκαετία. Το ελληνικό κράτος «κλείνει τα μάτια» σε αποφάσεις που αφορούν μειονοτικά σωματεία στη Θράκη και στη Μακεδονία, συνθήκες κράτησης μεταναστών, σε αποφάσεις για τις συνθήκες των φυλακών, περί ατιμωρησίας των αστυνομικών οργάνων, αλλά και σε αποφάσεις για την ανυπακοή του Δημοσίου να προχωρήσει σε διορθώσεις παράνομων απαλλοτριώσεων και δεσμεύσεων γης. «Αυτές οι αποφάσεις που δεν εκτελούνται δείχνουν τα χρόνια προβλήματα της ελληνικής έννομης τάξης», σημειώνει ο κ. Κτιστάκις, και φυσικά το πρόβλημα δεν είναι μόνο ελληνικό αλλά διεθνές. «Πρέπει να υπάρξουν νέοι μηχανισμοί, που θα οδηγούν τα απρόθυμα κράτη στο να εκτελέσουν τις αποφάσεις. Ο στόχος μου στο Στρασβούργο δεν είναι να μειωθούν οι αριθμοί των προσφυγών, αλλά οι παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου», σημειώνει.

Η αγάπη του για τον κλάδο της υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, είτε αυτές βρίσκονται στη Θράκη, στην Κωνσταντινούπολη ή στην Αλβανία καλλιεργήθηκε μέσα του από το πρώτο κιόλας έτος των σπουδών του, όπου έζησε την πολιτικά ταραγμένη περίοδο του ’89-’90 στη Θράκη.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, μου λέει, έχει ωριμάσει η κουλτούρα της ενδυνάμωσης και υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλα τα επίπεδα, από την ίδρυση ανεξάρτητων αρχών μέχρι τα σχετικά μαθήματα των νομικών σχολών. Μαζί της, βέβαια, ήρθε και η κριτική. «Απέναντι σε όσους υποστηρίζουν ότι έχουμε θεοποιήσει τα δικαιώματα του ανθρώπου ή ότι είμαστε δικομανείς, να θυμίσω ότι τα σύγχρονα κράτη ξεκίνησαν την Ιστορία τους με διακηρύξεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ας θυμηθούμε τον Ρήγα Φεραίο και τη διακήρυξή του, με αφορμή τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, τις γαλλικές και αμερικανικές διακηρύξεις. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δεν δημιουργήθηκε από μια κάστα τεχνοκρατών, αλλά από τους πολιτικούς που βγήκαν από το καμίνι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτός ο κλάδος δικαίου είναι πιο έντονα επηρεασμένος από τη σύγχρονη ιστορία, εθνική και παγκόσμια».

Και όπως προχωρούν οι εξελίξεις, προχωρούν και οι διεκδικήσεις. Ο κ. Κτιστάκις εκτιμά πως στη θητεία του θα κυριαρχήσουν στο δικαστήριο τα θέματα της κλιματικής αλλαγής και της προστασίας του περιβάλλοντος. «Η ευρωπαϊκή σύμβαση δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν λέει τίποτα για το δικαίωμα στο περιβάλλον. Ωστόσο, βλέπουμε ότι αναπτύσσεται μια φιλοπεριβαλλοντική νομολογία μέσα σε παρεμφερή δικαιώματα. Πιστεύω ότι το περιβάλλον θα είναι το αναδυόμενο θέμα στο ΕΔΔΑ για την επόμενη δεκαετία».