Η 12η Οκτωβρίου 2019 θα μείνει στην ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας ως σημείο καμπής: η Εκκλησία της Ελλάδος έγινε η πρώτη από τις τοπικές Εκκλησίες που αναγνώρισε επίσημα την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν μπόρεσε να κρύψει την απογοήτευση και το σοκ. Η αντίδραση της Ρωσικής Εκκλησίας σε αυτό το γεγονός δεν έδωσε καμία ευκαιρία στους προπαγανδιστές να προσπαθήσουν να ερμηνεύσουν την απόφαση της Συνόδου της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος ως «ουδέτερη», «για το τίποτα», «αναβάλλοντας και πάλι την εξέταση του ουκρανικού ζητήματος». Όλοι κατάλαβαν τα πάντα. Αν και εξακολουθούν να υπάρχουν απεγνωσμένοι παρανοϊκοί, που ελπίζουν ότι η μνημόνευση του Προκαθήμενου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας στα Δίπτυχα δεν θα συμβεί. Spoiler: Θα συμβεί.
Αλλά, ενώ εμείς χαρούμενοι πίνουμε σαμπάνια ή εκκλησιαστικό οίνο, η Ρωσική Εκκλησία, μαζί με το κράτος που την πατρονάρει, σκέφτεται για «συμμετρική απάντηση» στην μπαμπεσιά των ύπουλων Ελλήνων.
Θα αναφερθούμε σε μερικές πιθανές απαντήσεις, που έχουν ήδη αποτυπωθεί σε διάφορες δημοσιεύσεις και άρθρα, τα οποία σχετίζονται με τη Ρωσική Εκκλησία και με την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου Μόσχας, τις οποίες αναλύσαμε, συγκρίνοντας το κόστος εφαρμογής αυτών των «απαντήσεων στην πρόκληση του εχθρού» με το αποτέλεσμα να μπορούν να φέρουν.
1. Οργάνωση παράλληλων ενοριών ή ακόμη και μητροπόλεων στα κανονικά εδάφη των τοπικών εκκλησιών που αναγνώρισαν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας. Μέχρι τώρα, τέτοιες επιθετικές ενέργειες ήταν επίσημα ταμπού, ακόμη και την παρουσία της στο έδαφος της Αμπχαζίας στην Ρωσική Εκκλησία προσπάθησαν να σχολιάσουν με εξαιρετική προσοχή. Πράγματι, για κάποιο χρονικό διάστημα, με αυτόν τον τρόπο τρόμαζαν τις τοπικές εκκλησίες, όπως δήλωσε ανοιχτά ο Μητροπολίτης Ζιμπάμπουε κ. Σεραφείμ (Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας).
Αλλά το αποτέλεσμα αυτής της απόφασης θα είναι το αντίθετο. Ενώ το Πατριαρχείο Μόσχας ασχολήθηκε με τον χουλιγκανισμό στην επικράτεια της δικαιοδοσίας της Κωνσταντινούπολης στην Ευρώπη, η Κωνσταντινούπολη παρακολούθησε αυτό με κάποιο βαθμό συμπάθειας. Έχοντας πάρει μέρος της Αρχιεπισκοπής Ρωσικών Ορθόδοξων Παροικιών Δυτικής Ευρώπης, η Ρωσική Εκκλησία αντιμετώπισε το πρόβλημα της ύπαρξης τριών παράλληλων ρωσικών δικαιοδοσιών: η ίδια η Ρωσική Εκκλησία (Πατριαρχείο Μόσχας), η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία εκτός Ρωσίας (ROCOR) και η Αρχιεπισκοπή. Και οι δύο τελευταίες δεν θέλουν πραγματικά να συνδεθούν με την Ρωσική Εκκλησία στερούμενες την αυτονομία τους.
Η δημιουργία παράλληλων ενοριών στην ίδια την Ελλάδα και στη συνέχεια στην Κύπρο (και ακόμη και στη Βόρεια Κύπρο, γιατί και όχι τώρα;), και στη συνέχεια σε Αλβανία, Αμπχαζία κ.α., θα τερματίσει τελικά τις σχέσεις με αυτές τις Εκκλησίες. Θα αποφεύγουν τους Ρώσους όπως ο διάβολος το λιβάνι. Δεν είναι μόνο η κατάρρευση της φήμης της Ρωσικής Εκκλησίας, αλλά και η ακύρωση της επίδρασης όλων των οικονομικών επενδύσεων στην αφοσίωση των τοπικών εκκλησιών. Μακροχρόνιοι Ρώσοι ευεργέτες θα έχουν εύλογες ερωτήσεις προς τον Πατριάρχη Κύριλλο. Επιπλέον, όπου οι Εκκλησίες είναι «κρατικές», η ίδρυση ορθόδοξων ενοριών μπορεί να οδηγήσει σε επέμβαση της αστυνομίας.
2. Η αναγνώριση σε άλλες τοπικές Εκκλησίες διαφόρων ειδών μη-κανονικών ομάδων όπως οι Έλληνες παλαιοημερολογίτες. Η χειρότερη ιδέα. Πρώτον, οι ίδιοι οι παλαιοημερολογίτες δεν το χρειάζονται διότι, από την άποψή τους, το Πατριαρχείο Μόσχας έπεσε στην αίρεση του Οικουμενισμού. Δεύτερον, οι παλαιοημερολογίτες της Ελλάδας δεν ανήκαν ποτέ στο κανονικό έδαφος της Ρωσικής Εκκλησίας (σε αντίθεση με τους Ουκρανούς αυτοκέφαλους που ενήργησαν στην κανονική επικράτεια του Οικουμενικού Πατριαρχείου). Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει καταβάλει πολλές προσπάθειες για να προωθήσει την ιδέα ότι οποιοσδήποτε σχισματικός σε ξένη κανονική επικράτεια δεν πρέπει ποτέ να αναγνωριστεί. Αλλά η αναγνώριση από την ίδια την Ρωσική Εκκλησία των φονταμενταλιστών, που δεν βρίσκονται στη δική της κανονική επικράτεια, σημαίνει μόνο ότι εδώ δεν υπάρχουν καθόλου κανόνες, αλλά υπάρχει μια απλή χειραγώγηση των Ρώσων. Τρίτον, μια τέτοια αναγνώριση αναγκάζει δημόσια να μπει σε κανονική επικοινωνία με τους φονταμενταλιστές. Και αυτό σημαίνει σχίσμα στην ίδια την Ρωσική Εκκλησία. Και τέταρτον, η Ρωσική Εκκλησία θα πρέπει να το πάει μέχρι τέλους και να αναγνωρίσει όλους τους σχισματικούς στην επικράτεια όλων των άλλων τοπικών εκκλησιών. Και υπάρχουν πολλοί από αυτούς στη Σερβία και τη Ρουμανία. Αρκεί η Σύνοδος της Εκκλησίας, η οποία δέχεται επίθεση από το Πατριαρχείο Μόσχας, να αφορίσει ορισμένους σχισματικούς, αναγνωρισμένους από την Ρωσική Εκκλησία, και να αναθεματίσει τους ηγέτες τους. Και η Ρωσική Εκκλησία θα εμπέσει αυτόματα στον 10ο Κανόνα των Αγίων Αποστόλων («Εἴ τις ἀκοινωνήτῳ κἄν ἐν οἴκῳ συνεύξηται, οὗτος ἀφοριζέσθω») και στον 9ο Κανόνα της Συνόδου της Καρθαγένης («Τοῦτο ὁρίσαι καταξιώσατε, ὥστε τοὺς ἀξίως τῶν οἰκείων ἐγκλημάτων ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας διωχθέντας, ἐάν τις ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος δέξηται εἰς κοινωνίαν, καὶ αὐτὸς ἔτι μὴν τῷ ἴσῳ ἐγκλήματι ὑπεύθυνος φανῇ, ἅμα τοῖς τοῦ οἰκείου ἐπισκόπου τὴν κανονικὴν ψῆφον ἀποφεύγουσιν»).
3. Οργάνωση ενός σχίσματος μέσα στις ίδιες τις τοπικές εκκλησίες, προκαλώντας ένα μέρος των επισκόπων και του κλήρου να εξεγερθεί εναντίον του κυβερνητικού κέντρου για χάρη της «προστασίας της αλήθειας και των κανόνων». Αλλά πότε ήταν ένα πρόβλημα για τις Συνόδους των τοπικών εκκλησιών να στείλουν τον αντάρτη επίσκοπο να ξεκουραστεί, αντικαθιστώντας τον με έναν πιο κατάλληλο; Ένα πολύ πρόσφατο παράδειγμα είναι ο Μητροπολίτης πρώην Καλαβρύτων Αμβρόσιος της ίδιας Εκκλησίας της Ελλάδος, ο οποίος παραιτήθηκε πρόσφατα.
4. Κινητοποίηση όλων των άμεσων υποστηρικτών της Ρωσίας στις τοπικές εκκλησίες για τη διεξαγωγή διαφόρων ειδών ενεργειών διαμαρτυρίας – επιστολές, μη εξουσιοδοτημένα συνέδρια, σκανδαλώδεις δηλώσεις κλπ. Η οργάνωση αυτών των ταραχών αποσκοπεί μόνο στον εφησυχασμό του Πατριαρχείου Μόσχας, ότι δεν είναι μόνο, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι ήδη και τόσο λάθος. Ότι υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που είναι έτοιμοι να «κηρύξουν την αλήθεια» σε αυτόν τον ξεπεσμένο κόσμο. Αυτό δεν θα έχει συνέπειες, εκτός από την επιδείνωση της θέσης των «Προτεσταντών» στη δική τους τοπική εκκλησία. Αυτό δεν είναι παρά μια κομπίνα από τη Ρωσική Εκκλησία. Αλλά οι πιστοί στη Μόσχα επίσκοποι μπορούν να παίξουν ένα άλλο παιχνίδι – «καλοί μπάτσοι» στο φόντο των «κακών μπάτσων» της δικής τους Εκκλησίας. Έχουμε δήθεν την ελευθερία της γνώμης στην Εκκλησία μας, υπάρχει μια εσωτερική συζήτηση, σε αντίθεση με κάποιες άλλες εκκλησίες, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται χωρίς συζήτηση.
5. Δημιουργώντας τα θεμέλια μιας εναλλακτικής εκκλησιολογίας, στην οποία δεν υπάρχει χώρος για τον θεσμό του «πρώτου μεταξύ ίσων». Κατά συνέπεια, η ανακοίνωση της Ρωσικής Εκκλησίας ως μοναδικού κέντρου της αλήθειας της Ορθοδοξίας. Μια προσέγγιση που σε γενικές γραμμές δεν είναι ενδιαφέρουσα για κανέναν. Η Πενταρχία δεν θα το κάνει αυτό, γιατί είναι παραβίαση της κανονικής τάξης, και κανείς δεν θα καταστρέψει την τάξη που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία 1700 χρόνια. Νέες Εκκλησίες, θέλοντας και μη, θυμούνται ποιος τους παραχώρησε τους Τόμους Αυτοκεφαλίας. Και στην ιστορία της Εκκλησίας υπήρξαν περιπτώσεις ανάκλησης του Τόμου. Η Ρωσική Εκκλησία αφέθηκε να διασκεδάσει τον εαυτό της με τις δικές της εκκλησιολογικές παραστάσεις.
6. Η σύγκληση της Συνόδου, ή ακόμα και της Συνόδου της Ρωσικής Εκκλησίας, στην οποία θα ανακοινωθεί την πτώση της Κωνσταντινούπολης στην αίρεση. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για επιστροφή στο έτος 1448 μετά την Σύνοδο Φλωρεντίας. Είναι η Ρωσία έτοιμη να ξεκινήσει το εκκλησιαστικό της ταξίδι από την αρχή; Πράγματι, καμία από τις τοπικές εκκλησίες δεν θα συμμετάσχει σε αυτήν την ετυμηγορία. Σχεδόν όλοι οι ομιλητές των τοπικών εκκλησιών αναγνωρίζουν ότι η χορήγηση αυτοκεφαλίας στην Ουκρανία δεν είναι θέμα πίστεως. Λοιπόν: «Ἐπίσκοπος, ἢ πρεσβύτερος, ἢ διάκονος, αἱρετικοῖς συνευξάμενος μόνον, ἀφοριζέσθω· εἰ δὲ ἐπέτρεψεν αὐτοῖς ὡς κληρικοῖς ἐνεργῆσαί τι, καθαιρείσθω» (45ος Κανόνας των Αγίων Αποστόλων). Πράγματι, ανακηρύσσοντας την Κωνσταντινούπολη ως αιρετική παρασυναγωγή, θα πρέπει να σταματήσεις την κανονική κοινωνία με όλες τις Εκκλησίες που συλλειτουργούν με τους αντιπροσώπους του «αιρετικού». Πρόκειται για μια απολύτως απέλπιδα «πράξη αυτοπυρπόλησης», η οποία, ωστόσο, θα χρειαστεί μπόλικο καύσιμο. Εντάξει, η Γεωργία, η Βουλγαρία και η Κύπρος έχουν εδώ και καιρό διεκδικήσει να πάρουν υψηλότερη θέση στο δίπτυχο εις βάρος της Ρωσικής Εκκλησίας. Όπως λέμε, καλά ξεκουμπίδια!
7. Προσπάθεια σύγκλησης Πανορθόδοξου Συνόδου με εκείνες τις τοπικές εκκλησίες που δεν έχουν ακόμη αναγνωρίσει την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας, ώστε να τις παρασύρουν σε μια συλλογική διαμαρτυρία εναντίον των αποφάσεων της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας, ή ακόμη και η ανακοίνωση της δημιουργίας του δικού τους αυτόνομου εκκλησιαστικού «μπλοκ». Πιστεύουμε, ότι στην ίδια την Ρωσική Εκκλησία καταλαβαίνουν: σε μια ακραία περίπτωση θα την επισκεφθούν οι «σλαβικές» εκκλησίες. Εάν η Πολωνία, η Τσεχία και η Σερβία παραμείνουν στην πλευρά της Ρωσικής Εκκλησίας, η Πανορθόδοξη Σύνοδος, την οποία σε απάντηση θα συγκαλέσει ο Οικουμενικός Πατριάρχης, θα πρέπει μόνο να ανακηρύξει τις αυτοκεφαλίες αυτές ως εσφαλμένα εκκλησιαστικά έργα που προκύπτουν αποκλειστικά ως αποτέλεσμα ειδικών πολιτικών περιστάσεων (ως «αποτυχημένες» εκκλησίες). Στη θέση αυτών που θα φύγουν, μπορούν πάντα να δημιουργηθούν άλλες. Π.χ., να επεκταθεί η δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριάρχη σε όλη τη Μητρόπολη Κιέβου, και όχι μόνο σε εκείνη που βρίσκεται στο έδαφος της σύγχρονης Ουκρανίας.
8. Προληπτικός εκβιασμός ορισμένων εκπροσώπων των τοπικών εκκλησιών με ενοχοποιητικές αποδείξεις εναντίον τους. Θεωρητικά, δυνατόν. Ο φόβος έχει μεγάλα μάτια. Αλλά η ίδια η Ρωσική Εκκλησία δεν είναι αγία. Και δεν είναι βέβαιο ποιος θα υποφέρει περισσότερο, εάν και οι 13 προσβεβλημένες τοπικές εκκλησίες αρχίσουν να αποκαλύπτουν δημοσίως τα μυστικά του Πατριαρχείου Μόσχας.
9. Διακοπή κοινωνίας με την Εκκλησία της Ελλάδος. Η πιο πιθανή προσέγγιση. Στη συνέχεια ολόκληρο το έδαφος της Ελλάδας για τους Ρώσους – επιχειρηματίες, προσκυνητές – θα είναι εκκλησιαστικώς απρόσιτο. Από οικονομική άποψη, οι Έλληνες μπορούν να το αντέξουν, αλλά η «περιοδεία» των ελληνικών λειψάνων στη Ρωσία θα γίνει πιο σπάνια. Αποχαιρετισμός στις χιλιάδες ουρές των πιστών που έδειχναν στις ρωσικές αρχές τη δύναμη του ανθρώπινου δυναμικού της Ρωσικής Εκκλησίας.
10. Η διακοπή των κανονικών σχέσεων μόνο με εκείνους τους μεμονωμένους επισκόπους που υπέγραψαν έγγραφα σχετικά με την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Σε γενικές γραμμές, η απόφαση είναι ανώριμη, και προκαλεί μόνο ένα σαρκαστικό χαμόγελο. Αρκεί η ηγεσία των τοπικών εκκλησιών να υποχρεώσει τόσο τους «καθαρούς» όσο και τους «μη καθαρούς» επισκόπους να συμμετάσχουν σε συλλείτουργα, και οι εκπρόσωποι του Πατριαρχείου Μόσχας θα πρέπει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους χωρίς να επιτύχουν τίποτα.
11. Ανακοίνωση τερματισμού χρηματοδότησης έργων που έχουν ήδη ξεκινήσει (κατασκευή του καθεδρικού ναού του Αγίου Σάββα στο Βελιγράδι, αποκατάσταση των ναών στη συριακή Μααλούλα, Ναού του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ κ.λπ.). Από τη μία αυτό θα αναγκάσει τις Εκκλησίες να μάθουν να ζουν χωρίς εξωτερική βοήθεια, από την άλλη να αναζητήσουν μια εναλλακτική λύση. Και μετά από κάποιο χρονικό διάστημα αυτή η εναλλακτική λύση θα εμφανιστεί σίγουρα. Αλλά οι Ρώσοι πρέπει να καταλάβουν ότι όλες οι επενδύσεις τους δεν είναι τίποτα περισσότερο από δωρεές, και ότι η Εκκλησία δεν είναι ανώνυμη εταιρεία στην οποία οι μέτοχοι πλειοψηφίας διαμορφώνουν την ατζέντα.
Γενικώς, σε κάθε περίπτωση, όλα αυτά που η ηγεσία της Ρωσικής Εκκλησίας μπορεί τώρα να αποφασίσει βιαστικά, είναι κλασική περίπτωση του «βάζω τα χεράκια μου και βγάζω τα ματάκια μου». Αλλά, διακόπτοντας τις σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, η Ρωσική Εκκλησία στρίμωξε τον εαυτό της στη γωνία. Και εδώ ήδη δεν είναι σαφές πώς να ενεργήσει για να περισώσει τουλάχιστον την αξιοπρέπειά της: είτε να ζητήσει συγγνώμη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είτε να το παει μέχρι το τέλος και να αποχωρήσει από την οικογένεια της Οικουμενικής Ορθοδοξίας. Στην πρώτη περίπτωση, η Ρωσική Εκκλησία θα επιβεβαιώσει τον θεσμό του Οικουμενικού Πατριάρχου ως «πρώτου μεταξύ των ίσων», στη δεύτερη θα γίνει η ίδια «πρώτη ανάμεσα σε κανένα». Φοβόμαστε ότι η σημερινή ηγεσία της Ρωσικής Εκκλησίας αποκλείει την επιλογή της αποδοχής της συμφιλίωσης των Ουκρανών πιστών εντός μιας ενιαίας Αυτοκέφαλης Εκκλησίας. Είναι ενδιαφέρον, ποια από όλες αυτές τις αποτυχημένες αποφάσεις θα επιλεγεί από την προσεχή Ιερά Σύνοδο της Ρωσικής Εκκλησίας.
