Tο μεσημέρι της 6ης Σεπτεμβρίου του 1955 ένας αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός, μικρής ισχύος, εξερράγη στο Τουρκικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο στεγαζόταν στο σπίτι που μεγάλωσε ο Κεμάλ Ατατούρκ. Από την έκρηξη δεν τραυματίστηκε κανείς ενώ σημειώθηκαν και μικρές ζημιές (κυρίως στα τζάμια του κτιρίου).
Αυτή, θα μπορούσε να πει κάποιος, πως είναι η αρχή ενός αιματηρού πογκρόμ κατά των Ελλήνων που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και έμεινε στην ιστορία ως «Σεπτεμβριανά»! Η πραγματική «ρίζα», ωστόσο, εκείνων των θλιβερών γεγονότων βρίσκεται άλλου…
Η σύλληψη του Οκτάι Εγκίν και τα τούρκικα ΜΜΕ
Για την επίθεση στο προξενείο συνελήφθη από τις ελληνικές Αρχές ένας μουσουλμάνος φοιτητής από την Κομοτηνή (που αργότερα τιμήθηκε στην πατρίδα του και μάλιστα διορίστηκε κυβερνήτης σε επαρχία, ενώ ισχυρίστηκε ότι έπεσε θύμα πλεκτάνης από τους Έλληνες).
Οι τουρκικές εφημερίδες εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός και κατόπιν, όπως αποδείχθηκε αργότερα, κυβερνητικών οδηγιών έκαναν λόγο για «τρομερή έκρηξη που σχεδόν κατεδάφισε το σπίτι του Κεμάλ». Η εφημερίδα «Ισταμπούλ Εξπρές», μάλιστα, έφτασε στο σημείο να δημοσιεύσει σειρά παραποιημένων φωτογραφιών.
Τα ΜΜΕ της γειτονικής χώρας είχαν αναλάβει τον ρόλο της προετοιμασίας του εδάφους για αυτό που θα ακολουθούσε…
Το αιματηρό «πογκρόμ» κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης
Είναι δεδομένο πλέον πως η κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές (με την βοήθεια των Άγγλων που ήθελαν αντίποινα για την δράση της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, όπως ισχυρίζονται κάποιοι ιστορικοί) δημιούργησε την ευκαιρία ώστε να αποσπάσει την κοινή γνώμη της Τουρκίας από τα τεράστια οικονομικά προβλήματά της, στρέφοντάς την κατά της ελληνικής μειονότητας που ευημερούσε, επενδύοντας στην δημιουργία εθνικιστικού κλίματος.
Περίπου στις 5 το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου ένα αφιονισμένο πλήθος 50.000 ατόμων άρχισε να κινείται κατά των ελληνικών περιουσιών στη συνοικία Πέραν. Όλοι τους οπλισμένοι με τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, αξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστούς και μπιτόνια βενζίνης. Για πολλές ώρες έσπαγαν και έκαιγαν τις περιουσίες των Ελλήνων φωνάζοντας συνθήματα όπως: «Θάνατος στους γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης», «Σφάξτε του Έλληνες προδότες», «Κάτω η Ευρώπη» και «Εμπρός να βαδίσουμε κατά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης».
Όλες αυτές τις ώρες, μέχρι τα ξημερώματα της 7ης Σεπτεμβρίου, που ο όχλος κατέστρεφε οτιδήποτε ελληνικό υπήρχε η αστυνομία και ο στρατός ήταν απόντες και δεν επενέβησαν σε κανένα σημείο με εντολή της κυβέρνησης. Μόνο όταν οι Τούρκοι είχαν… υπερασπιστεί την «τιμή» του Κεμάλ, ο Μεντερές έδωσε εντολή στον στρατό να επέμβει.
Ο ίδιος ο Τούρκος πρωθυπουργός, μάλιστα, σε δίστασε να δηλώσει λίγες ώρες αργότερα πως υπεύθυνοι για το πογκρόμ ήταν «οι πεινασμένοι κομμουνιστές»! Δήλωση η οποία συνάντησε την χλεύη της Ευρώπης…
Ο απολογισμός των «Σεπτεμβριανών»
Πολλά έχουν ακουστεί και έχουν γραφτεί για τον απολογισμό των δραματικών εκείνων στιγμών. Κάποια από αυτά προσεγγίζουν την πραγματικότητα ενώ κάποια άλλα δεν έχουν καμία σχέση με αυτήν.
Ίσως ο πλέον κοντινός στην αλήθεια απολογισμός να είναι αυτός που αναφέρει ότι: 16 Έλληνες έχασαν την ζωής τους και 32 ακόμα τραυματίστηκαν. Επιπλέον, σκοτώθηκε ένας Αρμένιος, βιάσθηκαν 12 Ελληνίδες και αδιευκρίνιστος αριθμός ανδρών υπέστησαν βίαιη περιτομή (ανάμεσα σε αυτούς, μάλιστα, ήταν και πολλοί ιερείς σύμφωνα με τον γνωστό τούρκο συγγραφέα Αζίζ Νεσίν).
Επιπλέον καταστράφηκαν 4.348 εμπορικά καταστήματα, 110 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 23 σχολεία, 21 εργοστάσια, 73 εκκλησίες (συνολικά, ζημιές μικρές ή μεγάλες, προκλήθηκαν στο 90% των εκκλησιών), περίπου 1000 κατοικίες. Όλα ελληνικής ιδιοκτησίας.
Το οικονομικό κόστος των ζημιών ανήλθε σε 150 εκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς, ενώ η ελληνική κυβέρνηση τις υπολόγισε σε 500.000.000 δολάρια.
Σε όλα αυτά πρέπει να συνυπολογιστεί πως το πρωί της 7ης Σεπτεμβρίου τούρκοι εθνικιστές έκαψαν το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Σμύρνης και στη συνέχεια, κατέστρεψαν το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, ενώ λεηλάτησαν σπίτια Ελλήνων στρατιωτικών, που υπηρετούσαν στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ.
Την επόμενη ημέρα η φρίκη αποτυπώθηκε στα πρωτοσέλιδα του ελληνικού Τύπου που σχεδόν «παγωμένος» παρακολουθούσε τα όσα γινόντουσαν στην Κωνσταντινούπολη.
Το τέλος του Αντνάν Μεντερές
Η Δικαιοσύνη αλλά και η μοίρα επεφύλαξε άσχημο τέλος στον υποκινητή του αιματηρού πογκρόμ κατά των Ελλήνων, Αντνάν Μεντερές.
Η αρχή του τέλους του έγινε τον Μάη του του 1960, όταν μια ομάδα αξιωματικών, με επικεφαλής τον Τζελάλ Γκιουρσέλ, με πραξικόπημα ανέτρεψε τη νόμιμη μεν, τυραννική δε, κυβέρνηση του Μεντερές. Ο ίδιος αλλά και πολλά στελέχη της κυβέρνησης του συνελήφθησαν.
Ακολούθησε η δίκη του που κράτησε για αρκετούς μήνες στη διάρκεια της οποίας ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας κατηγορήθηκε για διαφθορά, αντιλαϊκή πολιτική και για την άγρια επίθεση εναντίον των Ελλήνων. Θεωρήθηκε ο αυτουργός των «Σεπτεμβριανών» και στο τέλος καταδικάστηκε σε θάνατο δια απαγχονισμού. Όχι επειδή «διατάραξε τις σχέσεις με τη σύμμαχο χώρα», αλλά επειδή «επανειλημμένα καταπάτησε το Σύνταγμα της χώρας» του. Πριν από την ετυμηγορία του δικαστηρίου προσπάθησε να αυτοκτονήσει αλλά απέτυχε.
Η απόφαση εκτελέστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου του 1961. Ένας στρατιώτης κλώτσησε το σκαμνί πάνω στο οποίο πατούσε ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας ο οποίος λίγες στιγμές αργότερα πέθανε από ασφυξία.
