Πώς συνδέονται και τι σχέση μπορεί να έχουν τα βυζαντινά τείχη της Θεσσαλονίκης, το πρωτότυπο μιας φωτογραφίας ηλικίας 151 ετών χωμένο στα συρτάρια κάποιου γκρίζου κτιρίου στη σύγχρονη Βιέννη, ο Σαμπρή Πασάς, ένας Βρετανός τυπογράφος, ένα χρυσό μυστρί, ένας Αλβανός χρήστης του διαδικτύου και μια έκθεση φωτογραφίας και ιστορίας στη Θεσσαλονίκη του 2014;

Το παραμύθι, όπως το διηγήθηκε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Ιωάννης Επαμεινώνδας, διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ), όπου αναπτύσσεται η έκθεση, ξεκινά στα 1863, όταν ο πρόξενος της Αυστροουγγαρίας (τότε) στα Γιάννενα και στη συνέχεια στη Σύρο, ο Γιόχαν Γκιόργκ Χαν ξεκίνησε μια μεγάλη περιήγηση (έτσι ονομάζονταν τότε τα «διπλωματικά ταξίδια» των οριενταλιστών εκπροσώπων της Εσπερίας στη μαγική’ Ανατολή).

Η περιήγηση του Αυστριακού διπλωμάτη και της ακολουθίας του ξεκίνησε από το Δυρράχιο και μέσω Σκόδρας και Πρεσπών κατέληξε στην οθωμανική, περίκλειστη από τα τείχη της, Θεσσαλονίκη. Στην ακολουθία του Αυστριακού διπλωμάτη είχε ενταχθεί και ο Ούγγρος φωτογράφος Γιόζεφ Ζέκελυ… Η διπλωματική αποστολή έλαβε ως «λάφυρο» από την πολύμηνη περιήγηση 50 συνολικά φωτογραφίες, οι πέντε από τις οποίες απεικονίζουν τη Θεσσαλονίκη.

Οι δύο απ’ αυτές είναι συνεχόμενα πλάνα, τα οποία, τυπωμένα σε χαρακτικό (από τα 1839 οπότε και εφευρέθηκε η φωτογραφία ως το τέλος του 19ου αιώνα, η μόνη δυνατότητα φωτογραφικής εκτύπωσης ήταν η μετατροπή της αρχικά σε χαρακτικό), συνιστούν την παλαιότερη μέχρι σήμερα εντοπισμένη και τεκμηριωμένη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης.

Είναι η μόνη φωτογραφία, στην οποία η πόλη απεικονίζεται περιτειχισμένη.

Η φωτογραφία εμφανίζει την πόλη εγκλωβισμένη μέσα στα τείχη της και μια εντυπωσιακή ερημιά έξω από αυτά. Αντικρίζουμε για πρώτη φορά τα, κατεδαφισμένα σήμερα, θαλάσσια τείχη, τον θρυλικό Πύργο της Αποβάθρας, τον βυζαντινό λιμενοβραχίονα, τη Χρυσή Πύλη· και από κοντά, το Επταπύργιο και τα φρούρια Βαρδαρίου και Λευκού Πύργου· τις εκκλησίες που μετατράπηκαν σε τζαμιά: του αγίου Δημητρίου, της αγίας Σοφίας, του προφήτη Ηλία, του αγίου Παντελεήμονα, των δώδεκα Αποστόλων· τους μιναρέδες των τζαμιών Καρά Αλή, Ακτσέ Μετζίτ, Χαμζά Μπέη, Φετιγιέ, Πισμανιγιέ, Μπουρμαλί και άλλων· το παλιό οθωμανικό δικαστήριο και τον τουρμπέ του Μουσά Μπαμπά· τη δεύτερη χρονολογικά καθολική εκκλησία και την οικία Άμποτ στον Φραγκομαχαλά· τις αποθήκες του λιμανιού, την Τούμπα και τη βρύση του Σέιχ Σου.

Η παλαιότερη, μέχρι πρόσφατα φωτογραφία της πόλης ήταν αυτή της συλλογής Γ. Δέλλιου, αλλά… ήταν τραβηγμένη το 1875-1878, πέντε και πλέον χρόνια μετά την κατεδάφιση των τειχών της πόλης (1870-1874).

Η παλαιότερη αυτή φωτογραφία, η οποία παρότι ο Αυστριακός διπλωμάτης εξέδωσε μόλις τέσσερα χρόνια μετά την περιήγησή του (το 1867) σχετικό βιβλίο με τις εντυπώσεις του από την περιήγησή του στην Ανατολή, δεν συμπεριλήφθηκε στις σελίδες του. Το βιβλίο είχε τυπωθεί στο τυπογραφείο «LINTON» (η υπογραφή του τυπογράφου-εκδότη διακρίνεται στο κάτω αριστερό μέρος της εκτύπωσής της) στο Λονδίνο. Ο τυπογράφος-εκδότης δεν συμπεριέλαβε τη φωτογραφία στο βιβλίο του διπλωμάτη αλλά… φρόντισε να την εντάξει στις σελίδες ενός άλλου βιβλίου που εξέδωσαν (και πάλι από το δικό του τυπογραφείο) δυο συμπατριώτισσές του περιηγήτριες, λίγους μήνες αργότερα.

Κι ύστερα…πέρασαν τα χρόνια και όλα ξεχάστηκαν.

Τα τείχη της Θεσσαλονίκης έπεσαν (με απόφαση της οθωμανικής διοίκησης και της πρώτης -επίσης οθωμανικής δημοτικής αρχής- στα 1869 από τον… Σαμπρή Πασά, έργο για το οποίο έλαβε, μάλιστα, ως δώρο από τους κατοίκους της πόλης ένα… χρυσό μυστρί.

Μέχρι εκείνη την εποχή δεν υπάρχει (καταγραμμένη και ταυτισμένη) φωτογραφία που να μας «δείχνει» την εικόνα της απόλυτα περίκλειστης πόλης.

Προ διετίας μόλις, στην κατοχή του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης βρέθηκε η πρώτη και παλαιότερη (έως τότε) φωτογραφία (από το αρχείο του Γ. Δέλλιου), η οποία παρουσιάζει την πόλη (πάντα με οπτική απο το Μπες Τσινάρ- το μοναδικό σημείο γης που «δένει» φόντο για φωτογράφηση και επιτρέπει στον φωτογράφο της εποχής να στήσει τα φωτογραφικά του εργαλεία σε «στέρεο έδαφος».

Η φωτογραφία εκείνη χρονολογήθηκε περί το 1875-1878 (καθώς τα τείχη είχαν ήδη κατεδαφιστεί) παραχωρήθηκε στο ΜΙΕΤ (εκτυπώθηκε σε διαστάσεις 2,90 Χ 1,30 μ.) και κόσμησε την πολυσυζητημένη εντυπωσιακή έκθεση, με τίτλο «Η Δύση της Ανατολής» για τη Θεσσαλονίκη στην «αλλαγή του αιώνα».

Τα… χρόνια συνέχισαν να περνούν και σ’ έναν ιστότοπο Αλβανού επιστήμονα στο διαδίκτυο εντοπίστηκε, σε χαμηλή ανάλυση, η φωτογραφία του Ούγγρου Γιόζεφ Ζέκελι του… 1863.

Η ίδια φωτογραφία, που δεν συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο του Αυστριακού περιηγητή, η ίδια με την οποία ο Βρετανός «εκδότης»-τυπογράφος προτίμησε να κοσμήσει το βιβλίο των συμπατριωτισσών του, η ίδια που αντίγραφο της κατατέθηκε και εντοπίστηκε τελικά στα αρχεία της Αυστριακής Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Βιέννη. Ο εντοπισμός έγινε με τη συνδρομή της καθηγήτριας Αλέκας Καραδήμου-Γερόλυμπου που πρώτη εντόπισε τη φωτογραφία, ανέκτησε από τη Βιέννη ένα υψηλής ανάλυσης αντίγραφο του πανοράματος.

Αυτό το υψηλής ανάλυσης αντίγραφο εκτύπωσε το ΜΙΕΤ σε μια εντυπωσιακή φωτογραφία, μήκους 6 μέτρων και πλάτους 1,30, που θα αποτελέσει το βασικό στοιχείο μιας ακόμη εντυπωσιακής έκθεσης για την αρχιτεκτονική, τοπογραφική και εν τέλει κοινωνιολογική ιστορία της πόλης.

Η έκθεση, με τίτλο «Η παλαιότερη φωτογραφία της πόλης. Από τη λήψη του 1863 στο χαρακτικό του 1866- Ανακαλύπτοντας το άφαντο πρωτότυπο» εγκαινιάζεται την ερχόμενη Παρασκευή 11 Απριλίου 2014, στις 20:00, στο Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ (Βίλα Καπαντζή-Βασ. Όλγας 108), ταυτόχρονα με την έκθεση “Μακεδονία. Χαρτογραφία και Ιστορία, 15ος – 18ος αιώνας”. Θα διαρκέσει έως την Παρασκευή 13 Ιουλίου 2014 και θα λειτουργεί: μέχρι την Παρασκευή 20 Ιουνίου (Τρίτη 9:00-16:00, Τετάρτη & Πέμπτη 14:00-021:00, Παρασκευή, Σάββατο & Κυριακή 10:00-18:00 (Δευτέρα κλειστά) και από τη Δευτέρα 23 Ιουνίου και εξής: Δευτέρα & Τρίτη 14:00-21:00, Τετάρτη, Πέμπτη & Παρασκευή 9:00-16:00.

Παράλληλα, και για τη… γοητεία της ιστορίας, ο επιμελητής της έκθεσης και διευθυντής του Πολιτιστικού Κέντρου Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ Γιάννης Επαμεινώνδας αναλαμβάνει τις ξεναγήσεις-διαλέξεις που θα δοθούν γύρω από την ιστορία των δύο φωτογραφιών, των μνημείων και της πόλης του 19ου αιώνα κάθε Τετάρτη στις 18.00 και κάθε Κυριακή στις 11.00, με πρώτη την Κυριακή 27 Απριλίου.

Φωτογραφία της Θεσσαλονίκης του 1875-78, όπου δεν διακρίνονται τα τείχη της πόλης

Η παλαιότερη τεκμηριωμένη φωτογραφία της πόλης

Πηγή Φωτογραφιών ΑΠΕ-ΜΠΕ -Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας